Nghệ sĩ Bảy Nhiêu và cuốn hồi ký thất lạc

Bức ảnh ghép nghệ sĩ Bảy Nhiêu đối diện với chính mình, trong quán cà phê ở đình Phú Hòa, nơi ông mở làm kế sinh nhai cho đến cuối đời. (ảnh tư liệu gia đình).

Trong vài bài viết về nghệ sĩ sân khấu tiền phong Bảy Nhiêu có đề cập đến cuốn hồi ký của ông viết ở tuổi 70 ở Sài Gòn đăng trên báo Sóng Thần. Hồi ký có tên “Những vui buồn trong đời đi hát”, ghi trên chục cuốn vở, được ký giả Ngọa Long biên tập, báo chưa đăng trọn thì phải ngưng trong cơn khó khăn của báo giới giữa những biến động xã hội năm 1974.

Qua phần trích viết về nghệ sĩ Ba Lễ trong “Tạp bút năm Nhâm Thân 1992” của cụ Vương Hồng Sển, người đọc cảm nhận hồi ký nghệ sĩ Bảy Nhiêu là một tài liệu quý giá để tìm hiểu về nghệ thuật cải lương Nam bộ và về chính tác giả là một trong những nghệ sĩ tiền phong được đánh giá cao của sân khấu cải lương. Rất tiếc tập tài liệu quý này – ngoài một ít trích đoạn đăng trên sách báo – sau bốn mươi năm vẫn chưa có dịp ra mắt công chúng lần nữa.

Những mảnh hồi ức vội bán đi

Đạo diễn Hồng Dung, cháu ngoại của nghệ sĩ Bảy Nhiêu kể rằng khi ông ngoại của chị còn sống, chị có thấy ông tập hợp lại từng kỳ hồi ký đăng báo để dán vào trong một cuốn sổ ca-rô lớn. Sau năm 1975, ông giao cho con gái, tức mẹ của chị là nghệ sĩ Kim Cúc. Chị Dung nhớ mấy chị em trong nhà trước kia không thích đọc các kỳ báo của ông ngoại, nhưng khi được đóng thành tập thì thay nhau đọc kỹ và rất thích. Bên các trang báo dán đó, ông Bảy Nhiêu ghi chú tỉ mỉ những chuyện bên lề, những chỗ cần sửa lại cho đúng, cần viết thêm cho rõ.

Chân dung nghệ sĩ Bảy Nhiêu năm 1958. (ảnh tư liệu gia đình).

Năm 1976, cuộc sống rất khó khăn. Ông Bảy Nhiêu bị tai biến, cần tiền chữa bệnh nên có ý định bán cuốn hồi ký đó. Chị Hồng Dung nhớ một ngày trong năm, ông ngoại đi xích lô đến nhà chị tại cư xá Chu Mạnh Trinh, bảo đưa lại cho ông cuốn hồi ký rồi vội vã lên xe đi. Lúc đó, nhà chỉ có bà Bảy Nhiêu và nghệ sĩ Kim Cúc. Mẹ chị tiếc lắm nhưng cả nhà đang lao đao như tất cả mọi người, chồng là nghệ sĩ Năm Châu cũng đang bệnh, không có tiền giúp được thì đành để cha mang hồi ký đi trong tâm trạng buồn và tiếc rẻ. Không ai biết ông bán cuốn đó cho ai, và họ mua để làm gì? Người trong nhà nghĩ rằng có thể người mua muốn giúp đỡ ông chứ không phải là người trong nghề muốn đọc, muốn tìm hiểu.

Không lâu sau, nghệ sĩ Bảy Nhiêu qua đời, Tháng Sáu năm 1976. Sau này, chị Hồng Dung tiếc nhớ những trang viết của ông ngoại nên đã vào thư viện Tổng hợp xin sao chép từng kỳ trên báo… Bản sao này, chị tin cẩn giao cho thư viện tỉnh Cần Thơ là quê hương của ông ngoại, rất tiếc không nghĩ đến việc lưu lại cho gia đình một bộ. Mặt khác, chị vẫn hy vọng đến một lúc nào đó có thể gặp được người mua cuốn sổ dán các trang hồi ký do ông ngoại bán đi, để xin chuộc hoặc sao lại. Đối với chị, ngoài nội dung, còn có những dòng ghi chú bên lề rất có giá trị của ông mà bản sao không có được.

Gần năm mươi năm qua, điều đó vẫn chỉ là mơ ước.

Còn lại một mảnh

Trong bán nguyệt san Tin văn số 13 số đặc biệt “Kỷ niệm nửa thế kỷ sân khấu cải lương”, may thay có in 22 trang “Ký ức của Bảy Nhiêu – nghệ sĩ tiên phong của sân khấu cải lương”. Trong đó, nghệ sĩ Bảy Nhiêu nhắc đến thuở ban đầu ông đến với bộ môn nghệ thuật này khi còn đi học ở Cần Thơ. Đây là tài liệu quý, có thể là một phần trong tập hồi ký nói trên. Xin lược trích vài mốc thời gian liên quan đến đời nghệ sĩ Bảy Nhiêu.

Năm 1918, đang trong lớp học, cậu bé 16 tuổi Huỳnh Năng Nhiêu bỗng nghe tiếng trống xập xình hòa với tiếng đàn kìm, cò, đoản… đánh bản Madelon. Cả thầy lẫn trò lập tức chạy ra chen nhau trong cổng rào trường Võ Văn, Cần Thơ và thấy có cờ tam sắc treo chung quanh chiếc xe song mã. Trên xe có các tài tử và hai người hóa trang thành hề hát xiệc ngồi phía trước để phát chương trình biểu diễn tối đó. Khi xe khuất, giáo sư ra lệnh “Cấm tất cả học trò đi xem hát!”. Lập tức, Nhiêu rủ ngay đứa bạn cùng lớp con ông chủ thợ bạc lớn nhất Cần Thơ: “Tối nay tao với mày leo tường đi xem hát!”. Anh kia đồng ý ngay, về nhà lấy cắp của gia đình cây “neo” một lượng vàng đem bán. Cả hai đến trước rạp Mesner mà người ta thường gọi là rạp Thầy Lý, thấy tấm bảng có hàng chữ: “Gánh hát kim thời đồng bào Nam – Mỹ Tho”.

Cả hai mua vé “cá kèo” vô xem, đến tuồng “Cô Ba lưu lạc” được xem kép Hai Giỏi vai công tử bận áo the dài, đầu rẽ lệch bảy ba, cầm gậy, mang giày bốt-tin đen, đội nón nỉ ca bài Tứ Đại Oán pha Xuân. Kế đó, xem nhân vật Cô Ba lưu lạc do cô đào Năm Phỉ đóng mặc bộ áo dài tới gối màu hồng phấn, choàng khăn “sạc” cùng màu, mang giày thêu cườm, tay cầm khăn mù soa xanh nhạt có ren, tóc chấm vai. Những hình ảnh hào nhoáng ấy khiến chú học trò Bảy Nhiêu choáng váng, tương tư Cô Ba lưu lạc, bỏ học, móc tiền nhà trốn theo gánh Đồng Bào Nam.

Năm 1919, nhà trường của Bảy Nhiêu cho ba má ông biết chuyện con trai họ đã bỏ học. Gia đình kéo ông về nhưng rồi lại chứng nào tật nấy… Bảy Nhiêu tiếp tục lấy tiền nhà trốn theo gánh hát, rồi bị kéo về, vài chục lần như vậy.

Năm 1920, Bảy Nhiêu bị “quản thúc” và bị buộc phải cưới vợ. Người vợ đó chính là thân mẫu của hai nghệ sĩ Kim Cúc, Kim Lan sau này.

Từ năm 1920 đến 1923, các đại gia có tiền đua nhau lập gánh hát. Bảy Nhiêu nghe nói ông Phó Mười Hai ở Vĩnh Long bày ra một lối hát, lấy chữ “ca ngâm” để làm ra tuồng hát. Bảy Nhiêu được xem tận mắt những gánh hát như: Nam Đồng Ban có cặp kép đào Hai Giỏi và Năm Phỉ cùng các kép Tư Út, Hai Ngời, Sáu Đảnh… đào có các cô Hai Thà, Sáu Chức… Thầy tuồng là ông Nguyễn Công Mạnh. Trong tỉnh Mỹ Tho có thầy Năm Tú lập “Gánh hát Thầy Năm Tú – Mỹ Tho” có thầy tuồng Trương Duy Toản hát toàn tuồng Kiều. Có thầy Thận đề bảng “Gánh hát Thầy Thận – Sa Đéc”.

Nghệ sĩ Bảy Nhiêu trong vai sư cụ chùa Vân trong cuốn phim Quan Âm Thị Kính do nghệ sĩ Năm Châu hợp tác với hãng phim Mỹ Vân thực hiện khoảng năm 1956. (ảnh tư liệu gia đình).

Theo nghệ sĩ Bảy Nhiêu, năm 1922 là năm mà danh từ cải lương xuất hiện. Lúc đó ông đang ở gánh Tập Ích Ban, thì nghe tin gánh Tân Thinh của ông Trương Văn Thông (Sa Đéc) hát tại chợ Long Xuyên. Chủ gánh cho tất cả đào kép đi xem. Thấy bản hiệu đề “Gánh cải lương Tân Thinh – Sài Gòn”, Bảy Nhiêu phân vân không hiểu “cải lương” là hát gì, có nghĩa là sao. Ông nhận thấy đào kép gánh này ca hay quá, nhất là kép Hai Nhiều ca Tứ đại xuân thật độc đáo. Bảy Nhiêu cho rằng danh từ cải lương là từ gánh Tân Thinh mà ra, xuất hiện trước nhất dù không biết ai đã nghĩ ra từ này.

Trong thời gian đó có nhiều gánh xuất hiện. Gánh Tập Ích Ban của ông không dám ló mặt lên Sài Gòn mà chỉ quanh quẩn hát ở miền Hậu Giang.

Năm 1922 đến 1923 là khoảng thời gian hát tuồng Tàu thịnh hành. Gánh Văn Hí Ban trong Chợ Lớn của ông Huỳnh Kim Vui vốn là đại ban có đào nhất là cô Tô Ngọc Diêu tài sắc vẹn toàn. Gánh này mở đầu tuồng Tàu bằng vở “Triệu Kinh Nương đưa Triệu Khuôn Dẫn qua gộp”, hốt bạc quá xá nên các gánh khác ùa theo hát tuồng Tàu. Bất ngờ gánh Tái Đồng Ban – Mỹ Tho của ông bầu Hai Cu (thân sinh của kép Hai Giỏi) ra đời với dàn đào kép hùng hậu như Phùng Há, Năm Châu, Ba Du, Tư Út, và các thầy tuồng Nguyễn Công Mạnh, Nguyễn Thành Châu (Năm Châu), Huỳnh Thủ Trung (Tư Chơi). Gánh này diễn những vở tuồng Tàu như Mộc Quế Anh dâng cây, Phụng Nghi Đình… Đêm nào gánh đề bảng: “Mai có đánh đồ thiệt” là ông chủ gánh thu tiền vô như nước. Đánh đồ thiệt ở đây là lăn khiên, gươm giáo, đinh ba, mã tấu, đao, kích toàn bằng sắt xi niken, cán bằng tầm vông, nhiều pha đánh thật rùng rợn nổi da gà. Thấy vậy, các gánh hè nhau “đánh đồ thiệt” đến nổi có lúc đào kép bị trầy da, đổ máu.

Cuối năm 1924, Bảy Nhiêu tính chuyện lìa gánh Tập Ích Ban vì thấy chủ đối đãi không tốt với đào kép mặc dù kiếm được rất nhiều tiền từ họ. Sau khi hát xong đợt diễn Tết, ông rời gánh. Nằm nhà hơn ba tháng thì ông được cậu Tư Phước George (Bạch công tử) từ Mỹ Tho lên rước ông đi Sóc Trăng vì gánh Tái Đồng Ban định bán cho cậu. Nhưng cuối cùng, vì lý do riêng tư, ông theo gánh Phước Cương của ông bầu Nguyễn Ngọc Cương. Theo ông, từ “ông bầu” được dùng đầu tiên xuất phát từ gánh Phước Cương để gọi ông Nguyễn Ngọc Cương.

Nghệ sĩ Bảy Nhiêu theo diễn ở gánh Phước Cương từ năm 1925 đến 1931, cùng cả đoàn đi diễn trong cuộc đấu xảo thuộc địa ở Paris tại rừng Vincennes (Pháp).

Trong thời gian này, báo Sài Gòn, số 703 (ngày 2 tháng Mười Hai 1935) nhắc đến nghệ sĩ Bảy Nhiêu: “Đóng trong tuồng cải lương mà người Pháp để ý thiệt là khó vì người Pháp không nghe được âm nhạc và hiểu điệu ca, chỉ thấy bộ tịch của Bảy Nhiêu xuất sắc ca tụng các báo bên Pháp. Hiện giờ Bảy Nhiêu đi cặp với Năm Châu, Năm Phỉ và Tư Tùng sẽ ra mắt bà con Sài Gòn nay mai”.

Năm 1937 ông đi hát tại cuộc lễ Hiến pháp một tháng ở Bangkok (Thailand), được Hội Mỹ thuật mời xem hát tại rạp Sila Pacol của ông vua thứ XIII tên Pra Pram Hok, đã từng sang Thụy Sĩ 10 năm để học chữ, học âm nhạc và diễn kịch.

Nghệ sĩ Bảy Nhiêu trong một vở kịch của ban kịch Anh Lân năm 1960. (ảnh tư liệu gia đình).

Trở lại cuốn Hồi ký “Những vui buồn trong đời đi hát”. Về quyết định từ giã đời sân khấu, Bảy Nhiêu kể rất giản dị: “Đến 1928, tôi cộng tác với đoàn “Việt kịch Năm Châu” cho đến ngày 18 Tháng Mười, 1954, tại rạp Nguyễn Văn Hảo, khi màn nhung khép lại để kết thúc vở “Gió ngược chiều”, tôi rửa mặt phấn son và trả lại bộ quần áo “cà mèn” rách te tua lại cho ông Tổ, và từ giã luôn cái sân khấu thân yêu đã hơn 33 năm đi hát (18 Tháng Mười, 1921 -18 Tháng Mười, 1954). Mang rương và lê tấm thân về làm tên phổ-ky ở quán Cà phê Phú Hòa cho tới bây giờ”.

Nhiều ký giả đến phỏng vấn vì sao lại giải nghệ sớm, ông trả lời: “Riêng tôi, cái sân khấu kịch trường không hậu thuẫn này phải “đá” nó trước để giữ lại cái gì gọi là “nghệ thuật ca kịch”, hơn là để sân khấu nó hất mình văng xuống vũng lầy”.

Đó là cách nghệ sĩ tiền phong Bảy Nhiêu từ giã nghiệp tổ. Có thể sau 33 năm đi hát, ông mỏi mệt không còn màng đến hào quang sân khấu vì biết sau ánh màn nhung rực rỡ là những nhọc nhằn của đời nghệ sĩ. Ông “đi chỗ khác chơi”, không muốn “bẹo hình bẹo dạng” như người đồng nghiệp năm xưa là Huỳnh Thủ Trung từng nói, dù đang ở tuổi ngũ thập vẫn còn sung sức. Tuy nhiên nhờ đó, ông có thời gian và độ tĩnh cần thiết để bắt đầu viết cuốn hồi ký về đời nghệ sĩ của mình mà chúng ta nhắc ở đây, để mong có ngày nó sẽ được ra đời một cách đầy đủ.

Share:

Ý kiến độc giả
Quảng Cáo

Có thể bạn chưa đọc

Quảng Cáo
Quảng Cáo
Quảng Cáo
Quảng Cáo
Quảng Cáo
Quảng Cáo
Share trang này:
Facebook
Twitter
Telegram
WhatsApp
LinkedIn
Email
Kênh Saigon Nhỏ: