Điều gì có thể giải thích tại sao mọi người luôn lo lắng về một thế giới ngày nay đang trên đà… xuống dốc và cứ luôn mồm nói rằng, “ngày xưa đẹp hơn bây giờ nhiều”…
Ngày nay tệ hại hơn “ngày xưa”?
Nếu bạn có dịp đến Công viên Hagley ở West Midlands của nước Anh và thăm ngôi nhà lớn có từ thế kỷ 18 của gia đình Lyttelton, hãy đi bộ thêm nửa dặm về phía Đông. Ở đó, bạn sẽ bắt gặp một cảnh tượng kỳ lạ nhưng ấn tượng. Một lâu đài kiến trúc Gothic huyền ảo, mang đậm chất cổ tích hiện ra trước mắt bạn. Nhìn giống như một tàn tích. Lâu đài có bốn tháp ở bốn góc, nhưng chỉ có một tháp đứng vững, những bức tường sụp đổ, rêu phong, bên trong trống hoác. Bạn bắt đầu nghĩ về lịch sử cổ đại, và đặt câu hỏi rằng hồi ấy, tòa lâu đài ngoạn mục này đã bị phá hủy như thế nào.
Câu trả lời là chẳng có tàn tích gì ở đây. Công trình này được xây dựng vào giữa thế kỷ 18, để tạo ấn tượng về một lâu đài tráng lệ thời Trung cổ đã đổ nát qua nhiều thế hệ. Xây dựng tàn tích từ đầu là đỉnh cao của thời trang đối với quý tộc châu Âu vào thời điểm đó. Họ sử dụng các lâu đài đổ nát và tu viện đổ nát để tạo ra một quá khứ lãng mạn, hư ảo. Công viên Hagley là một phiên bản nhân tạo, có chọn lọc của lịch sử – cũng giống như sự hoài niệm về chính trị rất phổ biến ngày nay.
Người dân ở nhiều quốc gia đang khao khát hoài niệm về những ngày xa xưa mà trong tâm trí họ, nó đẹp lắm! Đến khi được hỏi, cuộc sống ngày nay tốt hơn hay tồi tệ hơn so với 50 năm trước, 31% người Anh, 41% người Mỹ và 46% người Pháp nói rằng, nó tệ hơn!
Theo các nhà tâm lý học, loại hoài niệm này là tự nhiên và đôi khi thậm chí hữu ích: Cố định danh tính của chúng ta trong quá khứ giúp mang lại cho chúng ta cảm giác ổn định và khả năng dự đoán. Đối với mỗi cá nhân, hoài niệm đặc biệt phổ biến khi chúng ta trải qua những quá trình chuyển đổi nhanh chóng, như dậy thì, nghỉ hưu hoặc chuyển đến một đất nước mới. Tương tự, nỗi nhớ chung – khao khát về những ngày xưa tốt đẹp khi cuộc sống đơn giản hơn và mọi người cư xử tốt hơn – cũng có thể là sức mạnh vô hình trong những thời điểm họ gặp khó khăn.
Lúc nào là “ngày xưa”?
Và chính xác thì những ngày xưa tốt đẹp là khi nào? Podcaster Jason Feifer từng dành hẳn một tập “Kho lưu trữ của những người bi quan” cho câu hỏi này. Ông nghĩ, nếu bạn muốn làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại, bạn phải tự hỏi bản thân rằng nước Mỹ vĩ đại khi nào. Câu trả lời phổ biến nhất dường như là những năm 1950. Ông Feifer lại hỏi các nhà sử học, liệu người Mỹ trong thập niên đó có nghĩ rằng họ sống trong một thời đại đặc biệt dễ chịu hay không. Họ sẽ nói, chắc chắn là không!
Vào những năm 1950, các nhà xã hội học Mỹ lo ngại rằng chủ nghĩa cá nhân tràn lan đang khiến gia đình tan vỡ. Đã có những căng thẳng về chủng tộc và giai cấp nghiêm trọng, và tất cả mọi người đều sống dưới mối đe dọa thực sự của sự hủy diệt hạt nhân.
Trên thực tế, nhiều người sống trong giai đoạn những năm 1950 nghĩ rằng những ngày xưa tốt đẹp phải được tìm thấy ở một thế hệ trước đó, vào những năm 1920. Nhưng vào những năm 1920, nhà tâm lý học trẻ em tiên phong John Watson cảnh báo rằng vì tỷ lệ ly hôn ngày càng tăng, gia đình Mỹ sẽ sớm không tồn tại. Nhiều người vào thời điểm đó lý tưởng hóa thời đại của Nữ hoàng Victoria, khi các tiêu chuẩn đạo đức được cải thiện rất đáng kể, trẻ em một mực tôn trọng người lớn tuổi. Nhưng vào cuối thế kỷ 19, người Mỹ lo lắng rằng nhịp sống không bình thường của đường sắt và điện báo đã làm phát sinh một căn bệnh mới. Đó là suy nhược thần kinh, biểu hiện bằng sự lo lắng, đau đầu, mất ngủ, đau lưng, táo bón, bất lực và cả tiêu chảy mãn tính.
Khó khăn và nguy hiểm có từ hàng ngàn năm trước
Con người đã khao khát những ngày tốt đẹp ít nhất kể từ khi phát minh ra chữ viết ở Lưỡng Hà cổ đại (ancient Mesopotamia) cách đây 5,000 năm. Các nhà khảo cổ đã phát hiện ra những bảng chữ hình nêm của người Sumer, phàn nàn rằng cuộc sống gia đình không như trước đây. Một máy tính bảng nói về “người con trai nói lời căm thù với mẹ của mình, người em trai thách thức anh trai của mình, người cãi lời cha mình.” Một tác phẩm khác, gần 4,000 năm tuổi, có một bài thơ đầy hoài niệm: “Ngày xưa, không có rắn, không có bọ cạp… / Cả thế giới, mọi người đồng thanh / Đến (thần) Enlil bằng một tiếng ngợi khen.”
Tại sao loài người luôn hoài niệm về những thời đại đã qua tưởng như khó khăn và nguy hiểm đối với những người đã sống qua chúng? Một khả năng là chúng ta biết mình đã sống sót sau những nguy hiểm trong quá khứ – nếu không thì chúng tôi sẽ không còn tồn tại nơi này – vì vậy khi nhìn, mọi người sẽ thấy những điều ấy không đáng kể. Nhưng sẽ không ai, không bao giờ có thể chắc chắn rằng mình sẽ giải quyết được những vấn đề đang gặp phải ngày hôm nay. Đài phát thanh, suy cho cùng, đâu có hủy hoại thế hệ trẻ, nhưng có thể điện thoại thông minh sẽ làm điều ấy. Người ta không phá hủy hành tinh bằng vũ khí hạt nhân trong Chiến tranh Lạnh, nhưng ai có thể đoan chắc rằng, họ sẽ không làm điều đó trong khoảng thời gian này?
Càng xa, càng nhớ
Một lý do nữa là hoài cổ thường bị tô màu bởi hoài niệm cá nhân. Ngày xưa tốt đẹp là khi nào? Có phải tình cờ là khoảng thời gian rất ngắn ngủi trong lịch sử loài người khi bạn còn trẻ không? Một cuộc thăm dò của Mỹ cho thấy những người sinh vào những năm 1930 và 1940 nghĩ rằng những năm 1950 là thập niên tốt nhất của nước Mỹ. Trong khi những người sinh vào những năm 1960 và 1970 lại thấy những năm 1980 tốt đẹp hơn. Vào những năm 1980, chương trình truyền hình nổi tiếng “Happy Days” lấy bối cảnh là một phiên bản hoài cổ của những năm 1950; ngày nay, loạt phim nổi tiếng Stranger Things gợi nhớ đến thời trang và âm nhạc của những năm 1980.
Khi ngày càng xa những sự kiện trong quá khứ, chúng ta có xu hướng ghi nhớ chúng một cách tích cực hơn.
Loại hoài niệm này có nguồn gốc từ thần kinh. Các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng chúng ta mã hóa nhiều ký ức trong thời niên thiếu và giai đoạn đầu trưởng thành hơn bất kỳ giai đoạn nào trong cuộc đời. Và quá khứ là thời kỳ chúng ta thường hay quay trở lại nhất. Hơn nữa, khi ngày càng xa các sự kiện trong quá khứ, chúng ta có xu hướng ghi nhớ chúng một cách tích cực hơn.
Khi học sinh trở về sau kỳ nghỉ hè, được yêu cầu liệt kê những điều tốt và xấu, danh sách gần như dài như nhau. Vài tháng sau, khi được yêu cầu liệt kê một lần nữa, danh sách những điều tốt sẽ dài ra và những điều xấu ngắn lại. Càng về cuối năm, những “ngày xưa thân ái” đẩy lùi hoàn toàn những điều tệ hại trong ký ức học sinh.
Rõ ràng, một số thứ thực sự đã tốt hơn trong quá khứ. Nhưng bản năng hoài niệm về những ngày xưa tốt đẹp có thể dễ dàng đánh lừa chúng ta, với những hậu quả nguy hiểm. Khao khát quá khứ và sợ hãi tương lai ngăn cản những thử nghiệm và đổi mới thúc đẩy sự tiến bộ. Như nhà phát minh người Anh William Petty nhận xét vào năm 1679, “Khi một phát minh mới lần đầu tiên được đưa ra, ban đầu mọi người đều phản đối.”
Petty đã đúng: Tiêm chủng, thuốc mê, động cơ hơi nước, đường sắt và điện đều gặp phải sự phản kháng mạnh mẽ khi chúng mới được giới thiệu. Nhiều người lo ngại rằng xe đạp sẽ tạo ra thế hệ con người bị gù lưng, vì người đi xe đạp cả ngày, người sẽ nghiêng về phía trước. Việc ngồi trên yên xe đạp sẽ khiến phụ nữ bị vô sinh. Phụ nữ đi xe đạp cũng được cảnh báo rằng chạy xe đạp miết, gương mặt sẽ mang hình… xe đạp (bicycle face). Lý do là khi họ siết chặt hàm và tập trung mắt để giữ thăng bằng trên hai bánh xe, gương mặt khi ấy sẽ nhăn nhó, không đẹp chút nào.
Vấn đề này đặt ra, không phải để chỉ trích các thế hệ trước ngớ ngẩn. Những loại lo lắng tương tự cũng hiện diện trong thời đại của chúng ta, về những đổi mới như internet, trò chơi điện tử, sinh vật biến đổi gen và nghiên cứu tế bào gốc. Và không phải tất cả những lo sợ về tương lai đều không có cơ sở: Công nghệ mới dẫn đến tai nạn, chúng làm xáo trộn văn hóa và thói quen truyền thống, đồng thời phá hủy công việc cũ khi tạo ra công việc mới. Nhưng cách duy nhất để học cách sử dụng tốt nhất các công nghệ mới và giảm thiểu rủi ro là thử và sai. Vì vẫn luôn có những lo lắng về một tương lai tệ hại hơn bây giờ, nhưng sau đó, nó cũng biến thành những “ngày xưa tốt đẹp”.
