Tôi không có duyên được gặp Thầy Tuệ Sỹ, nên chỉ xin giải thích và dịch sang tiếng Anh mấy vần thơ của thầy để giới thiệu với các độc giả Việt Nam và ngoại quốc một viên ngọc sáng chói của Việt Nam. Dù lời thơ có khi mộc mạc dễ hiểu, có khi bí hiểm, huyền diệu, nhưng bất cứ bài thơ nào của thầy cũng cho người đọc thấy cái tâm đạo sáng ngời bi, trí, dũng của thầy.
Nói về thơ của thầy thì phải nói ngay tới bài “Khung trời cũ”.
Đôi mắt ướt tuổi vàng khung trời hội cũ, Áo màu xanh không xanh mãi trên đồi hoang,
Phút vội vã bỗng thấy mình du thủ,
Thắp đèn khuya ngồi kể chuyện trăng tàn.
Từ núi lạnh đến biển im muôn thuở, Đỉnh đá này và hạt muối đó chưa tan,
Cười với nắng một ngày sao chóng thế,
Nay mùa đông mai mùa hạ buồn chăng.
Đếm tóc bạc tuổi đời chưa đủ, Bụi đường dài gót mỏi đi quanh,
Giờ ngó lại bốn vách tường ủ rũ,
Suối rừng xa ngược nước xuôi ngàn.
Ngay bốn câu đầu, tôi đã không hiểu thầy nói gì. Thế nhưng bài này được thi sỹ Bùi Giáng ca ngợi hết lời như sau: “Mới nghe bốn câu đầu thôi, tôi đã cảm thấy lạnh buốt linh hồn, tê cóng cả cõi dạ”. Ông viết tiếp “Mở lời ra, nguồn thơ trực nhập vào trung tâm cơn mộng chiêm niệm. Đầy đủ hết mọi yếu tố bát ngát: một cung trời xán lạn bao la, một hội cũ xao xuyến, một tuổi vàng long lanh… Một đôi mắt ướt ngậm ngùi của hiện tại.”
Rồi phân tích hai câu kế tiếp, ông viết “Mối tình rộng thả suốt biển non im lìm lạnh lẽo. Một hạt muối vẫn chưa tan. Một nếp u ẩn của lòng mình bơ vơ không gột rửa. Ta tưởng như nghe ra cao-cách điệu bi hùng của một Liệp Hộ, một Nerval, một chỗ trầm thanh nhất trong cung bậc Nietzche”.
Các bạn có thấy sự kỳ diệu trong thơ thầy khi thầy viết đỉnh đá trên núi lạnh và hạt muối dưới biển im vẫn chưa tan dù đã trải qua muôn thuở? Đỉnh đá trên núi chưa tan thì ta có thể hiểu được, nhưng hạt muối nhỏ bé dưới biển cũng vẫn chưa tan thì chỉ có Thiền mới giải thích được.
Đọc thơ của thầy mà không thấy cái chất Thiền bàng bạc trong đó là một thiếu sót to lớn, nhưng nếu không thấy nỗi trăn trở của thầy về đất nước trong từng câu, từng chữ là một thiếu sót lớn hơn.
Với thơ của thầy Tuệ Sỹ, khi đọc những câu thơ lãng mạn, có môi em thơm ngọt, có dáng em buồn và có cả lời hứa đi kiếm trăng ngàn cho em, có ai nghĩ là do một Thiền sư viết ra hay không?
Bóng tôi xa đêm dài phố thị, Nhớ con đường thơm ngọt môi em.
(Bài thơ bỏ sót, viết tại Sài Gòn, năm 1978, trích trong sách Giấc Mơ Trường Sơn)
Hay:
Ôi hạnh phúc anh thấy mình nhỏ bé, Chép tình yêu trên trang giấy thơ ngây,
Đời khách lữ biết bao giờ yên nghỉ,
Giữa rừng khuya nằm đợi bóng sao Mai,
Để một thoáng giấc mơ tàn kinh dị,
Dáng em buồn bên suối nhỏ mây bay.
(Ác Mộng, viết tại rừng Vạn Giã,, năm 1976, trích trong sách Giấc Mơ Trường Sơn)
Hay:
Anh ôm giấc mộng đi hoang, Biết đâu mà kiếm trăng ngàn cho em?
(Hai câu đề tặng trong cuốn Ngục Trung Mị Ngữ)
Làm sao mà dịch những câu thơ trên sang tiếng nước ngoài? Trong tiếng Việt, chữ “em” không chỉ chỉ về người con gái, hay một người nhỏ hơn ta vài tuổi, mà còn chỉ về một người mà ta yêu thương. Nên khi thầy viết “thơm ngọt môi em” thì tôi không nghĩ là thầy đã từng hôn môi “em” nào đó để rồi khi phải đi xa còn nhớ môi em thơm ngọt.
Theo tôi, chữ “em” trong thơ của thầy là đất nước Việt Nam, đã được thầy nhân cách hóa. Có vậy mới “cảm” được trái tim của thầy luôn xót xa cho đất nước. Tôi mời các bạn đọc thêm một bài thơ nữa của thầy, hy vọng các bạn cùng tôi thấy được những khắc khoải, ray rứt của thầy về quê hương đất nước.
Tiếng ai khóc trong đêm trường uất hận, Lời ai ru trào máu lệ bi thương,
Hồn ai đó đôi tay gầy sờ soạng,
Là hồn tôi tìm dấu cũ quê hương.
(Dạ khúc, viết tại Sài Gòn năm 1978, trích trong sách Giấc Mơ Trường Sơn)
Serenade
Who cries in the long night of resentful bitterness?
Who sings a lullaby filled with sorrow tears and blood?
Whose soul blindly fumbles with his slender hands?
It’s my soul searching for traces of my lost homeland.
____________________
Trở lại với ba bài thơ ở trên, với ý nghĩ chữ “em” của thầy là đất nước mình, tôi xin dịch như sau:
Bài thơ bỏ sót
Bóng tôi xa đêm dài phố thị, Nhớ con đường thơm ngọt môi em.
An unfinished poem
When my shadow is leaving the long nights of my city,
I’ll ever forget the fragrance and sweetness of her lips.
Ác mộng
Ôi hạnh phúc anh thấy mình nhỏ bé, Chép tình yêu trên trang giấy thơ ngây.
Đời khách lữ biết bao giờ yên nghỉ,
Giữa rừng khuya nằm đợi bóng sao Mai.
Để một thoáng giấc mơ tàn kinh dị,
Dáng em buồn bên suối nhỏ mây bay.
Nightmare
Oh so happy, how small I am that I can
Describe my sweet love to her on a blank sheet of paper.
Living the life of a sole traveler, I never have a rest,
Lying in a night forest, waiting for the morning star.
At the moment awoken from the nightmare,
By a small cloudy stream mounted her sad silhouette.
Đề tặng đầu sách
Anh ôm giấc mộng đi hoang, Biết đâu mà kiếm trăng ngàn cho em?
Epigraph
Carrying a dream in my heart, I wander around,
Wondering where to find the moon to pick down for you?
