“Thấy mới tin” đã không còn là một khái niệm đúng khi ngày càng có nhiều hình ảnh thấy sờ sờ như vậy nhưng hoàn toàn được tạo ra từ thuật toán A.I. (artificial intelligence). Ảnh chỉnh sửa từ những phần mềm chẳng hạn Photoshop ngày nay đã trở nên quá lỗi thời và lạc hậu. Bây giờ người ta có thể tạo ra những hình ảnh hoàn toàn giả, từ thiết kế đến nội dung, cả chuyên gia cũng không thể nhận ra!
Thấy vậy mà không phải vậy
Sự ra đời nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo đã gióng lên hồi chuông cảnh báo việc công nghệ dùng để lừa người ta đang phát triển nhanh hơn nhiều so với công nghệ có thể xác định các mánh khóe. Các công ty công nghệ, giới nghiên cứu, hãng ảnh và nhiều hãng tin đang cố thiết lập các tiêu chuẩn về nguồn gốc và quyền sở hữu nội dung.
Loạt tiến bộ công nghệ đã đưa nhiều vấn đề chạm đến phạm trù đạo đức khi chúng có thể sản xuất hàng loạt thông tin sai lệch trong tích tắc và được sử dụng để gây chia rẽ chính trị. Những chính phủ độc tài đã tạo ra những tin tức “có vẻ thực” để thúc đẩy các mục tiêu chính trị của họ. Mới Tháng Ba vừa rồi, người ta thấy loạt ảnh Giáo hoàng Francis mặc chiếc áo khoác của thương hiệu Balenciaga và ảnh một trận động đất tàn phá vùng Tây Bắc Thái Bình Dương. Cả hai sự kiện đó đều không xảy ra. Chúng được tạo bằng Midjourney, một trình tạo hình ảnh (image generator) đang rất phổ biến.
Thứ Ba 3 Tháng Tư 2023, khi cựu Tổng thống Donald Trump đến văn phòng luật sư quận Manhattan để đối mặt các cáo buộc hình sự, những hình ảnh được tạo ra từ kỹ thuật A.I. đã xuất hiện trên Reddit cho thấy nam diễn viên Bill Murray ngồi trong Tòa Bạch Ốc với tư cách là… Tổng thống Hoa Kỳ! Và một ảnh khác cho thấy ông Trump dẫn đầu một đám đông lớn với cờ Mỹ phía sau. Dĩ nhiên đó là ảnh dỏm.
Giới chuyên gia đang thật sự lo ngại công nghệ tạo ảnh bằng thuật toán A.I. có thể đẩy nhanh sự xói mòn niềm tin vào truyền thông, gây những ảnh hưởng nghiêm trọng trong xã hội và thậm chí tác động đến cả các chính phủ. Thời điểm hiện tại, trí tuệ nhân tạo cho phép hầu như bất kỳ ai cũng có thể tạo ra những tác phẩm nghệ thuật phức tạp, chẳng khác gì những tác phẩm đang được triển lãm tại Phòng trưng bày nghệ thuật Gagosian ở New York, hoặc những hình ảnh sống động như thật làm mờ đi ranh giới giữa thực và hư cấu. Chỉ cần nhập mô tả văn bản, công nghệ có thể tạo ra hình ảnh có liên quan mà không yêu cầu người sử dụng có kỹ năng đặc biệt gì.
Vài ngày trước khi ông Trump đầu thú để đối mặt với cáo buộc hình sự ở New York, loạt ảnh về vụ “bắt giữ” ông đã lan truyền trên mạng xã hội. Chúng được tạo ra bởi Eliot Higgins, một nhà báo người Anh và là người sáng lập Bellingcat, một tổ chức điều tra nguồn mở. Eliot Higgins đã sử dụng Midjourney để tưởng tượng cảnh cựu tổng thống bị bắt, xét xử, bỏ tù. Có cả ảnh “tù nhân” Donald Trump trốn thoát qua một đường cống. Eliot Higgins tung loạt ảnh này lên Twitter, ghi rõ đó là ảnh A.I. Thông điệp Eliot Higgins muốn đưa ra: Những kỹ thuật tạo ảnh bằng A.I. như Midjourney là nguy hiểm khó lường (Midjourney đã phản ứng bằng cách khóa tài khoản Higgins mà không giải thích).
Làm thế nào để đối phó?
Sự phổ biến của làn sóng “chơi” ảnh A.I. đang bùng nổ khắp thế giới khiến những công ty kinh doanh ảnh, giới quản lý nhà nước và một nhóm thương mại công nghiệp âm nhạc đang hối hả tìm cách bảo vệ nguồn ảnh của họ. Tuy nhiên, khả năng bắt chước và thích ứng mạnh mẽ của công nghệ ngày càng làm phức tạp vấn đề. Một số trình tạo ảnh A.I. thậm chí có thể tái tạo lại ảnh gốc (chẳng hạn ảnh diễn viên Will Smith đang ăn mì ống mới đây).
Tháng Hai 2023, hãng ảnh khổng lồ Getty đã cáo buộc Stability AI sao chép trái phép hơn 12 triệu bức ảnh Getty, cùng với chú thích và dữ liệu liên quan nội dung ảnh, để đào tạo (train) phần mềm Stable Diffusion. Trong đơn kiện, Getty còn cho biết Stable Diffusion đã làm giảm giá trị của logo Getty (Getty watermark) khi dán nó vào cả những ảnh nhảm nhí không thuộc nguồn Getty Images. Getty nói rằng “việc ăn cắp trắng trợn và xài vô tội vạ” đã được tiến hành “với quy mô đáng kinh ngạc”.
Vụ kiện của Getty phản ánh lo ngại của nhiều nghệ sĩ, rằng các công ty A.I. đang trở thành mối đe dọa thật sự trong việc sao chép nội dung mà họ không được phép sử dụng. Vi phạm nhãn hiệu cầu chứng tại tòa (trademark violations) cũng trở thành vấn đề đáng lo ngại, chẳng hạn ảnh nhái logo của NBC và Coca-Cola… Tháng Hai 2023, Văn phòng Bản quyền Hoa Kỳ (U.S. Copyright Office) đã xét trường hợp “Zarya of the Dawn”, một cuốn truyện tranh 18 trang do Kristina Kashtanova, được minh họa với những ảnh được tạo ra bằng công cụ A.I. của Midjourney. U.S. Copyright Office cuối cùng quyết định đồng ý bảo vệ bản quyền cho văn bản của truyện tranh, nhưng không bảo vệ bản quyền ảnh vẽ bằng A.I.
Mickey H. Osterreicher, tổng cố vấn Hiệp hội Nhiếp ảnh gia Báo chí Quốc gia, nói rằng mối đe dọa đối với các nhiếp ảnh gia ngày càng rõ ràng, trong khi biện pháp bảo vệ pháp lý họ lại lạc hậu. Trong giới truyền thông, các tòa soạn bây giờ phải vật lộn để xác thực nội dung ảnh. Trong khi đó, người dùng mạng xã hội lại gần như chẳng bao giờ quan tâm nguồn xác thực của ảnh. Họ cứ thấy là tin. A.I. cũng có thể giúp việc làm video giả trở nên dễ sản xuất hơn.
Jeff McGregor, giám đốc điều hành Truepic, cho rằng cần phải nhanh chóng đưa ra những giải pháp giúp giáo dục người tiêu dùng. Truepic là một phần của Liên minh xác thực và xác thực nội dung (Coalition for Content Provenance and Authenticity), một dự án được thiết lập thông qua liên minh với các công ty như Adobe, Intel và Microsoft để truy tìm nguồn gốc của truyền thông kỹ thuật số nói chung.
Tháng Hai 2023, nhà sản xuất chip Nvidia cho biết họ đang hợp tác với Getty để giúp đào tạo các mô hình A.I. sử dụng nội dung được cấp phép của Getty, với tiền bản quyền được trả cho các nghệ sĩ. Adobe cũng tiết lộ sản phẩm tạo hình ảnh của riêng họ, Firefly. Công cụ Firefly được đào tạo với thuật toán chỉ sử dụng hình ảnh đã được mua bản quyền hoặc từ kho của chính họ hoặc không còn bị ràng buộc bởi yếu tố bản quyền.
