Trước năm 1975, hai từ chỉ địa danh Tây Ninh, nghe có vẽ… xa xôi, cách trở với người miền Nam, mặc dù Tây Ninh nằm “sát nách” với Sài Gòn, cách Sài Gòn 96 km và cách Củ Chi cũng chừng khoảng 50km về phía Tây Nam.
Xa xôi, vì bởi, Tây Ninh là tỉnh giáp ranh với biên giới Campuchia và cũng là địa danh thường xảy ra những trận giao tranh giữa lính Việt Nam Cộng Hòa và quân “giải phóng”! Tây Ninh còn được nhắc đến trong ca khúc “Trên bốn vùng chiến thuật” của nhạc sĩ Trúc Phương, nêu lên tâm sự của người lính như “Tây Ninh nắng nung người mà trận địa thì loang máu tươi…” càng khiến nhiều người… nghe sợ khi nhắc đến địa danh này. Song khi nhắc đến Tây Ninh, từ rất xưa rồi, ca dao, thơ ca đã có câu ca tụng nơi đây là: “Tây Ninh danh thắng núi Bà/Uy linh trời tạc một tòa nên thơ.”
Và nhắc đến Tây Ninh cũng để nói lên tình nghĩa khắng khít, thủy chung của vợ chồng: “Ngó lên hòn núi Điện Bà/Đạo chồng nghĩa vợ cớ hà phân ly.” Bởi Tây Ninh có núi “Điện Bà” linh thiêng trong tín ngưỡng và niềm tin của người dân khi ấy…
***
Núi Điện Bà Tây Ninh, hay còn gọi là núi Bà Dinh, núi Một (trước đây), sau này gọi là núi Bà Đen hay vắn tắt là núi Bà, là một ngọn núi gồm có ba cụm gọi là núi Phụng, núi Heo và núi Bà, cao nhất ở Nam bộ (cao 986m), nằm ở xã Thạnh Tân, thành phố Tây Ninh (nay là phường Bình Minh, tỉnh Tây Ninh). Trên núi có nhiều hang động, được xây dựng thành một quần thể đền, chùa thờ Bà Linh Sơn Thánh Mẫu, tục gọi là Bà Đen.
Lịch sử có nhiều truyền thuyết về Bà, song người Tây Ninh vẫn hay truyền tụng về truyền thuyết “nàng Lý Thị Thiên Hương” coi đó là thân thế và cuộc đời của Bà Đen, truyền thuyết kể rằng, bà tên thật là Lý Thị Thiên Hương, con gái một vị quan trấn nhậm Trảng Bàng thuộc triều Nguyễn tên là Lý Thiên. Mẹ là bà Ðặng Ngọc Phụng, gốc ở Bình Ðịnh vào Trảng Bàng lập nghiệp. Trong làng có chàng trai Lê Sĩ Triệt, mồ côi cha mẹ, văn hay võ giỏi.
Lần nọ, Thiên Hương lên núi cúng chùa bị một đám côn đồ vây bắt. Giữa lúc nguy khốn thì chàng Lê Sĩ Triệt xông ra đánh đuổi, cứu được nàng. Ðể đáp ơn chàng, cha mẹ nàng Thiên Hương hứa gả nàng cho Lê Sĩ Triệt. Chưa kịp cưới hỏi thì Lê Sĩ Triệt phải tòng quân đánh Tây Sơn. Trong một lần lên núi cúng thì Lý Thị Thiên Hương bị kẻ xấu vây bắt, toan hãm hiếp. Để giữ lòng trung trinh, nàng Hương nhảy xuống khe núi tử tiết. Sau khi chết, Lý Thị Thiên Hương hiển thánh báo mộng cho vị sư trụ trì trên núi biết. Trong mộng, nàng Hương xuất hiện trong hình dáng một người phụ nữ đen đúa? Vị sư bèn đi tìm thi thể nàng đem về mai táng. Vì vậy, vị sư gọi nàng là nàng Đen. Người đời sau gọi là Bà Đen để tỏ lòng tôn kính…”
Cũng theo truyền thuyết lưu lại, khi vua Gia Long bị quân Tây Sơn truy đuổi chạy vào Nam, đến vùng Trảng Bàng, Gia Long sai người lên núi cầu xin Bà giúp cho thoát nạn, Bà đã hiện lên báo mộng cho vua Gia Long tìm nơi thoát nàn! Sau này Vua Gia Long đã nhờ Tả quân Lê Văn Duyệt, thay mặt, sắc phong cho Bà là Linh Sơn Thánh Mẫu, tức vị Thánh Mẹ, cai quản cả vùng núi Bà, xây tượng và lập đền chùa thờ cúng, từ đó, hàng năm đều tổ chức lễ vía Bà rất long trọng, người dân khắp nơi kéo về viếng Bà rất đông vào các ngày Mùng 4 đến Mùng 6 tháng 5 âm lịch. Hiện nay còn có “Hội xuân núi Bà” kéo từ đầu tháng Giêng âm lịch cho đến hết rằm và có khi đến cả cuối Giêng!
Núi Điện Bà còn được xếp vào hàng kỳ quan danh thắng, với phong cảnh nên thơ hữu tình, cùng với thung lũng “Ma Thiên lãnh” kỳ bí, và “Lòng hồ Dầu Tiếng” kề bên, thành nơi sơn thủy hữu tình, được đông đảo người dân trong cả nước và khách nước ngoài tìm đến du lịch, vì thế núi Bà còn được mệnh danh là “Đệ nhất thiên sơn” là niềm tự hào của dân Tây Ninh và cả miền Đông Nam bộ!
***
Trong chiến tranh chống Pháp và sau đó là phát xít Nhật. Núi Bà cũng là điểm giao tranh ác liệt giữa các bên: Quốc gia, Việt Minh, Pháp và Nhật, song vẫn không ngăn được bước chân của khách ngoạn du, tìm đến với núi mỗi khi yên hàn. Đấy là vào Rằm tháng Giêng năm Tân Sữu (1901), theo lời mời của các bậc danh sĩ Tây Ninh, bà Sương Nguyệt Anh, ái nữ của cụ Đồ Chiểu, có lên núi Bà Tây Ninh, và làm 2 bài thơ đầu tiên về danh thắng núi Bà, là “Vịnh bạch mai trên núi Bà” và bài thơ chữ Hán “Linh Sơn nhất thụ mai,” ca tụng vẽ đẹp của hoa Bạch mai và cảnh sắc núi vào mùa xuân: “Tuyết đượm nhành tiên in sắc trắng/Sương pha bóng nguyệt ánh màu ngân/Mây lành, gió lạnh nương hơi chánh/Vóc ngọc, mình băng bật khói trần.
Vào những năm 1968, 1969, cho đến ngày 30 Tháng Tư 1975, chiến sự ngày càng ác liệt ở miền Nam giữa 2 bên: Việt Nam Cộng Hòa và “Mặt trận giải phóng,” núi Bà trở thành một điểm cao chiếm đóng, trên núi là lực lượng Biệt kích Mỹ, ở giữa các hang động là quân giải phóng và phía dưới chân núi là lính Việt Nam Cộng Hòa. Núi trở nên hoang tàn, không còn người đến viếng núi.
Song niềm tin tâm linh của người dân Tây Ninh vẫn luôn hướng vọng về Bà, cầu mong chiến tranh chấm dứt, mọi sự bình an đến với dân lành. Nhiều chùa chiền khắp nơi trong tỉnh Tây Ninh đều có thờ Bà Linh Sơn Thánh Mẫu với tín ngưỡng như thế, đó là các chùa Thiên Phước, Hiệp Lâm, Phước Lâm, Vĩnh Xuân, Vĩnh An, Hội Phước, Bữu Lâm, Cổ Lâm,… Không thế mà ca dao cũng có câu: “Đèn Sài Gòn, ngọn xanh, ngọn đỏ/Đèn Cây Gõ cái tỏ, cái lu/Nước ròng em thả trái mù u/Lỡ duyên cạo trọc lên tu Núi Bà.”
Từ Sài Gòn, du khách hay “phượt thủ” muốn đi núi Bà, có thể từ ngã tư An Sương, đi theo hướng QL 22A (nay gọi là đường Xuyên Á), về Củ Chi, qua Trảng Bàng, đến ngã 3 Vựa heo, theo hướng Gò Dầu, mọi người đã có thể thấy núi hiện hình mờ ảo trong sương sớm, hay bềnh bồng trong mây, ráng chiều hôm về hướng Gò Dầu Hạ, ở bùng binh Gò Dầu Hạ, rẽ theo Ql 22B, chừng trên 30km nữa là đến Tây Ninh, hình ảnh núi vẫn luôn ẩn hiện trong tầm mắt, mời gọi thêm hơn 10km nữa là đã đến chân núi Bà với những bãi xe cộ ngày đêm tấp nập và tấm biển lớn với hàng chữ “Wellcome to Nui Ba” chào mừng quý khách…
***
Núi Điện Bà Tây Ninh ngày nay, quanh năm vẫn du khách thập phương tấp nập đến viếng, đã được chỉnh trang và tu bổ ngày càng phong phú hơn, nơi đây đã được công nhận là khu Di tích Lịch sử cấp quốc gia vào ngày 21 Tháng Giêng, 1989 và “Lễ hội vía Bà Linh Sơn Thánh Mẫu” là “ Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia” vào Tháng Tám, 2019. Du khách đến núi, viếng Bà, ngoài thử thách leo lên 1,580 bậc thang, còn có hệ thống cáp treo được đánh giá là “ hiện đại số 1 Châu Á” cho những người lớn tuổi hay thích nhẹ nhàng theo cách “đằng vân, giá vũ,” ngoài ra còn có máng tuột khi đi xuống, cho những ai thích cảm giác… mạnh mẽ hơn. Mới đây, vào dịp đầu xuân năm Tân Sữu 2021, đã khai trương tượng Phật Bà Tây Bổ Đà Sơn bằng đồng, cao 72m ngay trên đỉnh núi Bà, đạt kỷ lục tượng Phật Bà cao nhất Viết Nam và cao nhất Châu Á, thu hút nhiều phật tử cùng du khách thưởng ngoạn đến viếng và cúng bái.
Song có lẽ sâu xa trong tín ngưỡng của người dân Tây Ninh và những người cao niên, vẫn thích và hướng về một khung cảnh Điện Bà, thanh tịnh, thoát tục và bình yên hơn là một khung cảnh “vĩ đại, kỷ lục” và quá nhộn nhịp như hiện nay.
