Từ hai vụ án điển hình
Các cách tiếp cận khác nhau của DOJ trong một số vụ án giết người hàng loạt đang tạo ra dư luận rằng chính quyền Biden đã “không tích cực loại bỏ án tử hình và không đưa ra được các tiêu chuẩn rõ ràng trong việc đánh giá loại tội phạm nào sẽ phải đối mặt với án tử hình”. Ngày 13 Tháng Hai, sau khi được DOJ “bật đèn xanh”, các công tố viên liên bang đã bắt đầu “giai đoạn xét xử án tử” (death penalty phase) đối với Sayfullo Saipov, người mà vào tháng trước đã bị tuyên bố phạm tội “giết người và khủng bố” khi lao xe tải vào tuyến đường dành cho xe đạp ở New York City làm chết tám người đi bộ năm 2017.
Nhưng chỉ vài ngày trước đó, DOJ công bố một thỏa thuận cho phép Patrick Crusius (kẻ nhận tội giết 23 người và làm bị thương 22 người trong vụ xả súng điên cuồng có chủ đích vào cộng đồng gốc Mexico tại cửa hàng Walmart ở thành phố El Paso thuộc tiểu bang Texas vào năm 2019) thoát án tử hình mà chỉ phải ngồi tù chung thân.
Theo các nhà phân tích, quyết định trái ngược của DOJ trong hai vụ án này và một số vụ án khác đã gây khó khăn cho việc áp dụng một chính sách nhất quán đối với án tử liên bang. Khi tranh cử, Biden hứa thúc đẩy luật cấm hình phạt tử hình vì lo ngại cả cách thực hiện lẫn thiên kiến của các công tố viên đối với những tội nhân thuộc nhóm chủng tộc thiểu số và người nghèo. Nhưng kể từ khi nhậm chức, Tổng thống hầu như rất ít nói về vấn đề này.
The Washington Post cho biết, tính đến nay, Bộ trưởng Tư pháp Merrick Garland đã “hủy cấp phép” (de-authorized) xử án tử hình của 25 phiên toà bắt đầu từ các chính quyền trước đó và DOJ cũng không cấp phép cho bất kỳ vụ xử án tử hình mới nào kể từ khi Garland tiếp quản DOJ năm 2021. Nhưng trong hai năm 2021 và 2022, DOJ vẫn tiếp tục ủng hộ án tử hình đối với người đàn ông da trắng Dylann Roof bắn chết chín giáo dân da đen ở Charleston, South Carolina năm 2015; và Dzhokhar Tsarnaev, người đã cùng anh trai thiết kế vụ đánh bom giết chết ba người tại cuộc thi Marathon Boston năm 2013. Các tòa án liên bang giữ nguyên bản án tử hình của cả hai.
DOJ cho biết bảy phiên toà xử án tử hình liên bang, trong đó có vụ án Saipov, vẫn đang diễn ra. Trong đó có vụ Robert Bowers ra toà vào Tháng Tư 2023 vì giết chết 11 người tại giáo đường Tree of Life ở Pittsburgh vào năm 2018. “Thật khó để biết chuyện gì sẽ xảy ra” – nhận xét của Monica Foster (luật sư công liên bang đại diện cho Jairo Saenz, một thành viên băng đảng MS-13, người cùng với anh trai Alexi đang đối mặt với án tử hình liên quan đến bảy vụ giết người ở Long Island, 2016).
Số án tử hình đã giảm 30%
Hiện Bộ trưởng Garland đã đưa ra lệnh cấm tạm thời xử tử cấp liên bang, trong khi chờ xem xét lại các thay đổi được thực hiện dưới chính quyền Trump (có 13 vụ hành quyết trong sáu tháng cuối cùng của Trump). Theo Cơ quan Thống kê Tư pháp, tính đến cuối năm 2020, có 2,469 người lãnh án tử hình ở Mỹ, trong đó có 51 tử tù liên bang, giảm khoảng 30% so với hai thập niên trước.
Trong trường hợp Robert Bowers, một số thành viên giáo đường Do Thái Pittsburgh yêu cầu Garland hủy bỏ án tử hình. Luật sư bào chữa của Bowers cho biết thân chủ ông chấp nhận thỏa thuận nhận tội để đổi lấy bản án chung thân. Tuy nhiên, DOJ vẫn ủng hộ án tử hình dành cho một vụ án bắt đầu từ thời Trump. “Rõ ràng, trong khi DOJ sẵn sàng rút lại các ủy quyền án tử trước đó thì họ vẫn chần chừ với vụ án của Bowers, Roof hay Tsarnaev. Sự khác biệt ở đâu? Không rõ!” – Nathan Williams, cựu công tố viên liên bang, người giúp giám sát việc kết tội Roof vào năm 2015 nhận định.
Câu trả lời có thể phải chờ kết quả của một vụ án liên bang nổi tiếng khác. DOJ vẫn đang cân nhắc xem có nên cho phép xử án tử hình Payton Gendron, một người đàn ông da trắng đối mặt với 27 tội thảm sát 10 người da đen trong một cửa hàng tạp hóa ở Buffalo vào năm ngoái. Gendron đã viết bản tuyên ngôn dài 180 trang “chủ nghĩa thượng đẳng da trắng” sặc mùi chống người da đen và chống người Do Thái. Bộ trưởng Garland vẫn còn cân nhắc yếu tố chủng tộc khi xem xét vụ án này.
Thật ra từ lâu BOJ đã có quy trình chuẩn thuận án tử hình. Quá trình này, thường mất hơn một năm, gồm khuyến nghị từ ủy ban án tử hình ở Washington, từ các công tố Mỹ, Phòng Dân quyền (Civil Rights Division) của DOJ, cùng với ý kiến của gia đình các phạm nhân, luật sư bào chữa và các lãnh đạo cộng đồng. Bộ trưởng Tư pháp là người đích thân phê duyệt quyết định chuẩn thuận bằng văn bản. Các quan chức chính quyền Biden cho biết Garland không có quyền thiết lập quy trình này, và dù rất quan ngại về tính công bằng của án tử hình, nhưng ông có xu hướng phán xét từng vụ án dựa trên các sự kiện và tiền lệ pháp lý.
Khó bỏ án tử liên bang
Trong phiên điều trần “chuẩn thuận” tại Thượng viện năm 2021, Garland nói: “Tôi lo ngại về sự gia tăng ngẫu nhiên hoặc tùy tiện của án tử hình và tác động của nó đối với các nhóm chủng tộc thiểu số”. Theo một báo cáo năm 2020 từ Trung tâm thông tin về án tử hình, người da đen được xem là “tử tù trong thời kỳ hiện đại” và những kẻ giết da trắng có nhiều khả năng nhận án tử hơn là những kẻ giết da đen. 34 trong 57 tử tù liên bang hiện nay là người da màu, trong đó có 26 đàn ông da đen.
Hai mươi ba tiểu bang đã bãi bỏ án tử hình, trong khi ba tiểu bang (Oregon, Pennsylvania và California) có chính sách hoãn thi hành án tử hình. Theo Trung tâm Thông tin Tử hình (Death Penalty Information Center), số vụ hành quyết cấp tiểu bang đã giảm từ 60 vụ năm 2005 xuống còn 18 vụ năm 2022. Texas đã hành quyết 581 người kể từ năm 1977, cao gần gấp năm lần Oklahoma, tiểu bang có số ca hành quyết nhiều thứ hai.
Một vấn đề lớn đối với án tử hình là việc quyết định bị cáo nào phải đối mặt với án tử đã khiến công chúng tin rằng có một hệ thống phân cấp ngầm. Trong trường hợp Saipov, một thường trú nhân hợp pháp đến từ Uzbekistan, các công tố viên quy kết ông ta là một người có cảm tình với ISIS, bị cực đoan hóa trên mạng, dù họ không chứng minh được liên hệ trực tiếp giữa anh ta và nhóm khủng bố.
Những người biện hộ cho Alfonso Rodriguez Jr., bị kết tội giết một sinh viên North Dakota vào năm 2003 và Efrain Rodriguez Mendoza, bị buộc tội trong một vụ buôn lậu người năm 2006 cho biết họ đang nộp đơn yêu cầu hủy án tử hình lên DOJ. Richard B. Mazer, người đại diện cho Victor Skates, một thành viên băng đảng Norteño liên quan đến hàng chục vụ giết người trong hai năm giữa thập niên 2010 ở California cho biết ông đã đề nghị DOJ hủy bỏ xử án tử đối với Skates vào năm 2021 và vừa gửi thêm yêu cầu bổ sung vào đầu năm 2022.
