Mỹ là một trong những quốc gia có hệ thống đường sá tốt nhất thế giới nhưng rất nhiều nơi ở Mỹ đang chứng kiến sự xuống cấp của hệ thống giao thông nói chung và sự lạc hậu của hệ thống giao thông công cộng nói riêng. New York Times cho biết, 65 năm qua, Mỹ đã chi gần 10 nghìn tỷ USD công quỹ cho các tuyến cao tốc và đường bộ nhưng chỉ ¼ trong số đó dành cho tàu điện ngầm, xe buýt và đường sắt chở khách (passenger rail).
Chính quyền Joe Biden đang muốn thay đổi điều đó. Kế hoạch cơ sở hạ tầng trị giá hai nghìn tỷ USD của Tổng thống Joe Biden, vừa công bố tuần này, thể hiện một trong những nỗ lực đầy tham vọng nhất nhằm lột xác hoàn toàn hệ thống giao thông toàn quốc, với đề xuất nghiêng chi tiêu liên bang nhiều hơn cho giao thông công cộng, nhằm hạn chế việc sử dụng phương tiện cá nhân. Giới chuyên gia cho rằng chuyển đổi là cần thiết để đối phó tình trạng biến đổi khí hậu nhưng có thể cực kỳ khó khăn trong thực tế. Tổng thống Biden muốn chi 85 tỷ USD trong tám năm để giúp các thành phố hiện đại hóa và mở rộng hệ thống giao thông công cộng. Ngoài ra còn có 80 tỷ USD để nâng cấp và mở rộng mạng lưới đường sắt liên thành phố (intercity) như Amtrak.
Với kế hoạch chi 115 tỷ USD cho cầu đường, trọng tâm sẽ là sửa chữa các cao tốc và cầu cũ hơn là mở rộng mạng lưới đường bộ. Đây là một thay đổi lớn. Những năm gần đây, các tiểu bang đã chi gần một nửa ngân sách cho cao tốc để xây dựng những con đường mới hoặc mở rộng đường hiện có – mà theo nghiên cứu, điều này có thể giúp giảm kẹt xe nhưng vô hình trung khuyến khích người ta sử dụng xe nhiều hơn.
Lâu nay, khi Quốc hội ký các hóa đơn vận tải trị giá hàng tỷ đôla xuất hiện vài năm một lần, thông thường, khoảng 4/5 số tiền đó dành cho cao tốc và đường bộ – mô hình phát triển giao thông được áp dụng từ đầu những năm 1980. Kết quả, khoảng 80% việc đi lại của người Mỹ đều bằng xe hơi hoặc xe tải nhẹ, trong khi chỉ 3% bằng phương tiện công cộng. Mặt trái mô hình này là hầu hết thành phố và vùng ngoại ô trở thành môi trường tập trung nhiều xe hơi và gây nguy hiểm cho tính mạng con người. Catherine Ross, chuyên gia về lập kế hoạch giao thông tại Viện Công nghệ Georgia, cho biết: “Chúng ta gần như đang buộc mọi người phải lái xe. Những lựa chọn mà các cá nhân đưa ra được định hình bởi cơ sở hạ tầng mà chúng ta đã xây dựng”.
Kế hoạch của Tổng thống Biden dĩ nhiên cần phải được thông qua từ Quốc hội, nơi các nhà lập pháp ở các vùng nông thôn và ngoại ô thường muốn đầu tư cho đường sá. Trên toàn quốc, các dự án giao thông mới còn bị cản trở bởi chi phí xây dựng tăng cao. Đại dịch coronavirus lại đang khiến nhiều người tránh dùng phương tiện giao thông công cộng. Giới phân tích cho biết, hiệu quả của dự án lột xác hệ thống giao thông còn phụ thuộc các đề xuất được tích hợp với những dự luật giao thông hiện được bàn tại Quốc hội, dẫn đến việc điều chỉnh sự cân bằng ngân sách đầu tư cũng như việc đưa ra các điều kiện về cách mà các tiểu bang sử dụng nguồn ngân sách liên bang.
Tại Philadelphia, Cơ quan Giao thông Đông Nam Pennsylvania (Southeastern Pennsylvania Transportation Authority) cần tài trợ liên bang để có thể thực hiện kế hoạch trị giá 2 tỷ USD nhằm mở rộng dịch vụ đường sắt đến King of Prussia, nơi đang thu hút nhanh nguồn nhân lực của tiểu bang; cũng như kế hoạch 1,8 tỷ USD hiện đại hóa các xe buýt cũ kỹ của thành phố này. Còn tại Vùng Vịnh San Francisco (California), Randy Rentschler, giám đốc pháp chế và các vấn đề công tại Metropolitan cho biết, tài trợ liên bang sẽ là cần thiết để mở rộng hệ thống đường sắt Bay Area Transit đến San Jose…
Tổng thống Biden đề xuất chi 80 tỷ USD để nâng cấp và mở rộng dịch vụ đường sắt liên thành phố như Amtrak. Hiện tại, tuyến Amtrak bận rộn nhất là Hành lang Đông Bắc giữa Washington DC và Boston mà Amtrak cho biết họ cần 38 tỷ USD để nâng cấp và sửa chữa. Các thành phố có kết nối không thường xuyên luôn gây bất tiện cho người sử dụng. Ví dụ, muốn đi từ Cincinnati đến Chicago bằng đường sắt, chỉ có một chuyến mỗi ngày. Chuyến đi mất chín giờ và tàu khởi hành lúc 1:41 sáng. Amtrak cho biết, với 25 tỷ USD, họ có thể phát triển mạng lưới của mình vào năm 2035, với việc mở thêm 30 tuyến đến các thành phố hiện không có đường sắt liên thành phố, như Las Vegas và Nashville (Tennessee), đồng thời cải thiện dịch vụ dọc 20 tuyến đến các thành phố như Houston và Cincinnati. Amtrak dự báo số hành khách hàng năm sẽ tăng từ 32 triệu người hiện nay lên 52 triệu, giúp phần nào giảm khí thải do di chuyển bằng xe cá nhân và hàng không.
Xây dựng cơ sở hạ tầng ở Mỹ luôn tốn kém và khó khăn so với các quốc gia khác. Tại California, kế hoạch cho đường sắt cao tốc giữa Los Angeles và San Francisco được tài trợ liên bang từ Chính quyền Obama đã vật lộn với sự chậm trễ lặp đi lặp lại và chi phí vượt mức, mà đến nay vẫn chưa rõ liệu một phần công trình có hoàn thành trước năm 2030 hay không. Paul Lewis, phó chủ tịch phụ trách chính sách và tài chính tại Eno Center for Transportation, trung tâm nghiên cứu phi đảng phái ở Washington, cho biết: “Khi rất nhiều tiền đổ xuống từ phía trên, các bang và địa phương sẽ làm bất cứ điều gì có thể để có được số tiền đó. Đôi khi số tiền đó được chuyển đến các dự án không phải là tốt nhất”. Lewis lưu ý rằng việc cải thiện hệ thống giao thông quốc gia không phải lúc nào cũng chỉ là vấn đề của xi măng và sắt thép.
Hôm thứ Năm, Cơ quan Quản lý Đường cao tốc Liên bang đã thực hiện một bước bất thường khi tạm dừng kế hoạch mở rộng Xa lộ liên tiểu bang 45 gần Houston, trong bối cảnh lo ngại về ô nhiễm không khí cùng việc di dời chỗ ở của cộng đồng Da đen và Tây Ban Nha. Kevin DeGood, giám đốc chính sách cơ sở hạ tầng tại Trung tâm Tiến bộ Mỹ (Center for American Progress), cho biết: “Nếu số tiền không đi kèm với những thay đổi chính sách thực sự thì các bang tiếp tục làm những gì họ luôn làm”.
