Những người được tuyển dụng sẽ nhận thù lao mỗi tháng 204 rúp ($2,086), khoản tiền gần như không thể tưởng tượng được ở Cuba, nơi mức lương trung bình chưa đến $50 mỗi tháng!
Ngày 5 Tháng Chín, một nhóm hacker Ukraine đã đăng một phiên bản hợp đồng dài sáu trang mà các tân binh Cuba đã ký khi đến Nga. Hợp đồng có thời hạn một năm cộng thêm quyền lợi, gồm tiền thưởng nhập ngũ 195,000 rúp (khoảng $2,000) và 2 triệu rúp (khoảng $21,000) bồi thường cho gia đình họ nếu người thân bị tử trận trên chiến trường Ukraine.
Từ những gì được chính phủ Cuba công bố
Báo TIME thuật: Alex Vegas Díaz khá lạ lẫm khi thấy mình ngủ cạnh những người lính Nga trong chiến hào ở Ukraine, cách nhà hơn 6,000 dặm. Chàng trai 19 tuổi người Cuba gầy gò này đã đăng ký khi nhìn thấy lời rao tuyển người làm “công việc xây dựng” cho quân đội Nga trên ứng dụng WhatsApp với thù lao khá. Nhưng thay vào đó, anh và một người bạn được đưa đến một căn cứ tiền tuyến, được giao vũ khí và tham gia một cuộc chiến mà anh không bao giờ có ý định tham gia.
Ngày 31 Tháng Tám, Vegas Díaz bộc bạch trong một video từ một bệnh viện ở Nga, nơi anh đang phục hồi trước khi bị đưa trở lại mặt trận: “Những gì đang xảy ra ở Ukraine thật tồi tệ. Tôi phải chứng kiến người ta bị giết và thấy bom rơi bên cạnh. Xin hãy giúp tôi ra khỏi đây!”. Lời cầu cứu được lan truyền rộng rãi. Những câu chuyện tương tự bắt đầu xuất hiện khi người dân Cuba lên các mạng xã hội và vào các ứng dụng trò chuyện để hỏi thông tin về các thành viên gia đình họ bay tới Moscow để gia nhập quân đội Nga.
Cuối cùng, làn sóng phản đối của công chúng đã khiến chính phủ Cuba phải tuyên bố một cách bịp bợm: Một mạng lưới buôn người hoạt động bên ngoài Nga đang dụ dỗ thanh niên Cuba đến chiến đấu ở Ukraine (!), rằng ngày 8 Tháng Chín, chính quyền Cuba đã bắt giữ 17 kẻ tham gia đường dây buôn người sang Nga. Họ sẽ đối mặt với án tù lên tới 30 năm vì tội đánh thuê, điều mà luật pháp Cuba cấm.
Tuy nhiên, các bài đăng trên mạng xã hội, tin nhắn âm thanh, video từ các tân binh Cuba ở Nga và với các cuộc phỏng vấn với các thành viên trong gia đình cũng như các tài liệu do một nhóm hacker Ukraine thu được lại kể một câu chuyện rất khác. Díaz không phải nạn nhân của một vụ buôn người nhỏ lẻ mà nằm trong một chiến dịch lớn có tổ chức đã tuyển dụng công khai hàng trăm tình nguyện viên Cuba để tăng cường cho đội quân ngày càng mỏng của Moscow.
Bốn chuyên gia Cuba và cựu quan chức Mỹ nói với tờ TIME: “Tất cả cho thấy, cáo buộc buôn người chỉ là hành vi lấp liếm của chính phủ Cuba (đồng minh lâu năm của Nga) để giữ lớp áo trung lập về cuộc chiến Ukraine” (Cuba từ chối bỏ phiếu ủng hộ các nghị quyết của Liên Hợp Quốc lên án Nga xâm lược Ukraine).
Các bài đăng quảng cáo “hợp đồng nhập ngũ với Bộ Quốc phòng Nga” bắt đầu xuất hiện trên các nhóm Facebook của Cuba từ Tháng Sáu 2023. Hợp đồng yêu cầu các tân binh điền vào bảng câu hỏi lý do nhập ngũ và cảm nhận về công việc mới này. Các điều khoản của hợp đồng phù hợp với những điều khoản được Bộ Quốc phòng Nga công bố chính thức, gồm cả cơ hội được nhập quốc tịch Nga cho tân binh và gia đình họ theo sắc lệnh được Tổng thống Vladimir Putin ký năm ngoái. Nhưng không rõ đợt tuyển mộ này đã gom được bao nhiêu người.
Một email bị tin tặc mà TIME đọc được cho thấy có gần 200 tân binh đến văn phòng tuyển quân ở thành phố Tula của Nga vào Tháng Bảy và Tháng Tám. Các nhóm nhân quyền Cuba ước tính có từ 750-1,000 tân binh Cuba đến Nga. Tổ chức Nhân quyền Cuba (FHRC) có trụ sở tại Miami nói với TIME: “Trong số 746 tân binh chúng tôi biết được có ít nhất 62 người là thành viên của lực lượng đặc biệt Cuba được huấn luyện bài bản Avispas Negras (Ong bắp cày đen)”.
Trên Facebook, Instagram và TikTok, nhiều tân binh đăng ảnh chụp cùng xe tăng Nga, mỉm cười với những đồng đội Cuba khác trong bộ quân phục mới của Nga và khoe số tiền gửi về nước. Trong các bình luận trên Facebook, gia đình họ thảo luận cởi mở về những người chồng và anh em, thân thuộc “đang tham chiến”.
Xì căng đan tuyển dụng người Cuba sang Nga chiến đấu đã làm giảm ý nghĩa của thái độ hoà dịu mà chính phủ Cuba đã cố gắng thể hiện kể từ khi Nga xâm chiếm Ukraine. Cuba gần như tê liệt bởi lệnh cấm vận kéo dài 60 năm của Mỹ. Tình trạng mất điện thường xuyên và cuộc khủng hoảng thiếu ăn là hai vấn nạn khác. Cuba phụ thuộc vào Nga về lương thực, dầu mỏ và đầu tư. Gần đây hai bên đã ký một loạt thỏa thuận song phương. Để đổi lấy việc thuê đất, Moscow sẽ giúp giải quyết thiếu lương thực, thiếu nhiên liệu cũng như đầu tư vào ngành chế biến đường và luyện thép đang gặp khó khăn.
Liên minh châu Âu (EU) là đối tác thương mại lớn thứ hai của Cuba và là nhà đầu tư nước ngoài lớn nhất vào Cuba. Ukraine (vốn luôn tin rằng Havana có liên quan đến cuộc xâm lược của Nga) đã áp lực các nước phương Tây trả đũa bằng cách cắt đứt quan hệ ngoại giao với Cuba. Đáp lại những cáo buộc, ngày 4 Tháng Chín, Bộ Ngoại giao Cuba khẳng định: “Cuba không tham gia vào cuộc xung đột ở Ukraine” đồng thời kiên quyết bác bỏ những tố cáo là “đồng phạm” của Nga.
Tuy nhiên, hàng chục hộ chiếu cấp gần đây được TIME chứng thực cho thấy khó có khả năng một chính phủ luôn theo dõi chặt chẽ công dân của mình lại không phát hiện ra những chuyến đi bất thường sang Nga! Các chuyên viên về Cuba bác bỏ khả năng Havana không hề biết hoạt động tuyển dụng công dân mình (theo một số tân binh, hải quan Cuba cố tình không đóng dấu hộ chiếu của họ khi họ bay tới Moscow để dễ phủ nhận sau này).
“Ý tưởng cho rằng chính phủ không liên quan là lố bịch. Không có gì qua mắt được họ!” – Chris Simmons, một chuyên gia về gián điệp người Cuba và cựu sĩ quan phản gián của Cơ quan Tình báo Quốc phòng Hoa Kỳ (Defense Intelligence Agency-DIA) nhận xét. Quan điểm này được chia sẻ rộng rãi bởi các chuyên gia Cuba. “Bằng cách không đóng dấu hộ chiếu ngày lên đường và cam kết truy tố hoạt động tuyển dụng bất hợp pháp, chính phủ Cuba đã được lợi cả hai đàng: Vừa hỗ trợ được đồng minh Nga vừa tránh được trách nhiệm”.
Những bằng chứng không thể chối cãi
Tin đồn về việc tân binh Cuba xuất hiện ngoài mặt trận ở Ukraine đã lan truyền nhiều tháng qua. Vào Tháng Năm, trên TikTok lan truyền một đoạn video ghi lại những người lính dán cờ Cuba trên ngực tuyên bố đang làm việc cho nhóm lính đánh thuê Wagner. Vài tuần sau, những bức ảnh chụp người Cuba ngồi trong văn phòng tuyển dụng của Nga được một tờ báo địa phương ở thành phố Ryazan đăng tải. Một bức ảnh cho thấy một người được tuyển dụng đang ký một tài liệu giống với hợp đồng tờ TIME nhìn thấy.
Đến Tháng Sáu, các quảng cáo huy động tân binh của Nga bắt đầu xuất hiện trên các nhóm Facebook của cộng đồng người Cuba ở Moscow. Hầu hết được đăng bởi một phụ nữ Nga trẻ nói thông thạo tiếng Tây Ban Nha tên Elena Shuvalova, chủ một đại lý du lịch đưa du khách Cuba đến Moscow. Ảnh đại diện trên tài khoản Telegram của Shuvalova thể hiện cô ta với mái tóc đỏ sẫm, mặc quân phục và tạo dáng bên cạnh một chiếc xe tải treo cờ Cuba.
Hàng chục thành viên một nhóm Facebook ở Cuba đã gắn thẻ Shuvalova trong các bài đăng cổ vũ đi lính cho Nga. Tài khoản Facebook của một số thanh niên có tên và ảnh trùng với các hộ chiếu TIME đã xác thực tràn ngập những dòng post khoe họ đã bán những ngôi nhà xiêu vẹo và để lại bạn gái, vợ, con nhỏ ở nhà để tìm tương lai. Tài khoản mạng xã hội của các tân binh nhấn mạnh cuộc sống khó khăn của họ ở Cuba.
Ngày 1 Tháng Bảy, hãng hàng không Aeroflot của Nga bắt đầu khai thác các chuyến bay thẳng từ thị trấn ven biển Varadero của Cuba đến Moscow. Trong những tuần sau đó, nhiều tân binh Cuba có mặt tại Tula. “Hiện tôi đang có 14 người tại điểm tuyển quân – Thiếu tá Anton Valentinovich Perevozchikov, sĩ quan quân đội Nga ở Tula viết trong email (bị hack) ngày 18 Tháng Bảy – Cần dịch hộ chiếu gấp”.
Dòng chảy tân binh tiếp tục trong hơn một tháng. Ngày 18 Tháng Tám, ông viết tiếp: “Hôm nay có thêm 10 người nữa đến gặp tôi”. Ngày 5 Tháng Chín, nhóm hacker Ukraine có tên là “Cyber Resistance UA” (nhóm chịu trách nhiệm về vụ tấn công email của các chính trị gia Nga gần đây) tung thêm những email và tệp đính kèm mang tính tố cáo lên Telegram kèm bình luận: “Chính phủ Cuba đang cố gắng thoái thác trách nhiệm đưa công dân của mình đến Ukraine. Chúng tôi sẽ giúp họ nhìn vào sự thật bằng cách công bố hộ chiếu của 200 lính đánh thuê”.
Khi các tân binh Cuba đáp xuống sân bay quốc tế Sheremetyevo ở Moscow họ thường chụp ảnh selfie tại sân bay trong quân phục có gắn cờ Nga với ngón tay cái giơ lên. Những người được tuyển dụng không hề giống như nạn nhân của một kế hoạch bí mật hoặc hoạt động “buôn người” lén lút. Thậm chí, một số thay đổi cả vị trí mới trên Facebook thành “sống ở Moscow” và thường xuyên đăng ảnh chụp các địa danh và khí tài quân sự.
Trong một bức ảnh, Pedro Soto Hernandez, 59 tuổi, tạo dáng trong bộ quân phục Nga, giơ tấm biển hòa bình với chú thích “por la madre patria” (Vì tổ quốc). Nhưng sau khi các tân binh được chuyển đến Ukraine, liên lạc hầu như bị cắt đứt khiến gia đình và bạn bè ở quê nhà tuyệt vọng và bối rối khi cố liên lạc lại. “Tôi cần một số điện thoại để có thể hỏi thăm ông anh họ – một phụ nữ tên Yanisleydy Hernandez post lên mạng xã hội vào ngày 6 Tháng Bảy – Anh ấy đã gia nhập Quân đội Nga”.
Một số tân binh phàn nàn với truyền thông Cuba, điện thoại của họ bị lực lượng Nga tịch thu ngay khi họ vừa đến đơn vị, nêu lý do sợ bị máy bay không người lái của địch phát hiện vị trí. Trong một bài đăng ngày 30 Tháng Bảy được lan truyền trong các nhóm Facebook Cuba, một người giấu tên than thở là không thể liên lạc với người bạn ở Nga để thông báo người anh của bạn mình đã chết ở quê nhà, kèm cảnh báo: “Các đồng hương Cuba của tôi đừng để bị lừa dối bởi những lời hứa hão huyền. Cuộc sống ở Cuba rất tệ, nhưng tham chiến không phải là lựa chọn tốt hơn”.
Hugo Acha, chuyên gia về tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia tại Trung tâm Xã hội Tự do An toàn (Center for a Secure Free Society) kiêm giám đốc nghiên cứu tại FHRC, nhận định: “Tình hình thực sự vô cùng bi thảm cho những người Cuba đang ở đó”. Do chính phủ Cuba lên án các đường dây buôn người đến Nga và thề sẽ có hành động thích đáng (dù là để lấp liếm sự thật), những chiến binh Cuba sẽ không thể trở về nước (luật Cuba quy định án tù lên tới 30 năm cho những kẻ đánh thuê hoặc có hành động thù địch chống lại các nhà nước khác).
Theo Acha, việc chiến đấu với tư cách lính đánh thuê cho Nga cũng sẽ ngăn các chiến binh Cuba xin tị nạn hoặc xin quy chế hợp pháp ở nhiều quốc gia, gồm cả Hoa Kỳ. Bằng cách không đóng dấu vào hộ chiếu của những người đến Nga nhập ngũ, nhà nước Cuba đã đưa họ vào danh sách “xuất ngoại bất hợp pháp”. “Chính phủ Cuba hiểu rất rõ Putin là một kẻ bị xa lánh trong cộng đồng quốc tế và họ cũng phải gánh chịu hậu quả lớn nếu trực tiếp tham gia vào cuộc xâm lược của Nga” – Vladimir Rouvinski, một chuyên gia về quan hệ Nga-Mỹ Latinh tại viện Instituto Colombiano de Estudios Superiores de Incolda ở Cali, Colombia, nhận xét.
Nhưng Cuba không thể tách khỏi Nga. Hai đồng minh thời Chiến tranh Lạnh đã xích lại gần nhau hơn. Trong chuyến thăm Moscow vào Tháng Năm qua, Chủ tịch Cuba Miguel Diaz-Canel đã bảo đảm với Nga về “sự hỗ trợ vô điều kiện” của Cuba.
