Thị trường “hộ chiếu vàng” và “visa vàng” (golden passport, golden visa) đang bùng nổ. Quốc tịch đang trở thành một thứ hàng hóa.
Tháng Mười 2023, cuộc điều tra của Mạng báo cáo tham nhũng và tội phạm có tổ chức (Organized Crime and Corruption Reporting Network) đã tiết lộ ba nhân vật ở ba nơi khác nhau lại có một điểm chung: Sở hữu hộ chiếu Dominica. Đó là cựu giám đốc tình báo Afghanistan vốn bị cáo buộc vi phạm nhân quyền, nhà khoa học hạt nhân hàng đầu của Saddam Hussein và một đại tá cấp cao dưới quyền nhà độc tài Libya Muammar al-Qaddafi.
Mại dô, hộ chiếu vàng
Ngành công nghiệp cấp quốc tịch thông qua đầu tư, với việc bán hộ chiếu hợp pháp cho những người không có quốc tịch, đang bùng nổ. Hiện nay, theo Foreign Affairs, hơn chục quốc gia đang tham gia vào hoạt động nhập tịch cho những người nước ngoài. Những chương trình này phát triển mạnh bởi có thể thúc đẩy GDP quốc gia. Trong khi đó, với những khách hàng giàu có của thị trường quốc tịch, việc sở hữu hộ chiếu vàng mang đến nhiều lợi ích: Giao dịch ngân hàng quốc tế dễ dàng hơn và đặc biệt giúp mở ra cánh cửa cho một lối thoát nếu cuộc sống ở đất nước họ gặp rắc rối. Trong khi đó, giá hộ chiếu vàng thật ra chẳng mắc mỏ gì đối với giới giàu nứt đố đổ vách, tùy quốc gia bán hộ chiếu, từ $100,000 đến vài triệu đôla.
Cựu Giám đốc điều hành Google Eric Schmidt đã nộp đơn đăng ký chương trình đầu tư lấy quốc tịch của Cyprus vài năm trước, cho phép đương sự thoải mái đến Liên minh Châu Âu trong bối cảnh phong tỏa vì Covid. Harlan Crow, tay tỷ phú nổi tiếng tài trợ hào phóng cho Đảng Cộng hòa Mỹ (từng tặng cho Thẩm phán Tòa án Tối cao Hoa Kỳ Clarence Thomas nhiều món quà đắt tiền), đã mua quyền công dân của đảo quốc Saint Kitts and Nevis ở Caribe vào năm 2012 – như tiết lộ của Vox. Một loạt tài phiệt Nga cũng mua hộ chiếu Cyprus.
Trong một số trường hợp, những người giàu sụ thậm chí không cần phải nộp đơn thông qua một chương trình chính thức. Người sáng lập Snapchat, Evan Spiegel, đã nhập tịch Pháp vào năm 2018 nhờ những “đóng góp đặc biệt cho đất nước” (không rõ chính xác đóng góp gì). Nhà đầu tư mạo hiểm Peter Thiel được cấp quốc tịch New Zealand năm 2011 trong “hoàn cảnh đặc biệt” tương tự vì “kỹ năng của một doanh nhân và lòng thiện tâm của ông”.
Đối với những người giàu có, việc mua hộ chiếu vàng rất đáng đồng tiền bát gạo. Hộ chiếu vàng cho phép họ đi khắp thế giới trong nháy mắt và được đối xử như công dân chứ không chỉ là du khách. Với một số người, việc nắm trong tay hộ chiếu vàng còn mang lại một sự tự do khác: Lối thoát khỏi những cáo buộc và truy tố hình sự.
Theo Kristin Surak, nhà xã hội học chính trị tại Trường Kinh tế Luân Đôn, tác giả quyển The Golden Passport: Global Mobility for Millionaires (Harvard University Press, phát hành Tháng Chín 2023) hiện có khoảng 22 quốc gia có điều khoản pháp lý cho phép cấp quốc tịch thông qua đầu tư. Thậm chí Nga cũng có chương trình CBI (citizenship by investment). Thổ Nhĩ Kỳ hiện là một trong những quốc gia có thị trường CBI nóng nhất thế giới, đặc biệt khi tình trạng bất ổn ngày càng gia tăng ở Trung Đông và Nga. Chỉ với $250,000, một người có thể trở thành công dân Thổ Nhĩ Kỳ – điều này có thể nghĩa đương sự có thể đi khắp nơi ở EU một cách thoải mái.
Một trong những điểm hấp dẫn nổi bật của chương trình đầu tư lấy quốc tịch là nó đòi hỏi ít hoặc không cần sự hiện diện thực tế tại quốc gia đó. Hồ sơ duyệt CBI tại vài nước cũng diễn ra khá nhanh chóng. Việc lấy hộ chiếu Malta chỉ mất từ 12 đến 18 tháng (quá trình nhập tịch Hoa Kỳ mất từ 18 đến 24 tháng, kèm điều kiện tiên quyết là phải thường trú 5 năm). Một số chương trình bán hộ chiếu đã hình thành từ nhiều thập niên trước. Saint Kitts bắt đầu bán quốc tịch vào năm 1984, ngay sau khi độc lập khỏi Anh. Lúc đó, Saint Kitts nghèo khốn, đang khát tiền nghiêm trọng. Đến giờ, CBI đã chiếm hơn 40% GDP Saint Kitts – theo nghiên cứu của Kristin Surak.
Mặt trái của các chương trình hộ chiếu vàng
Tuy nhiên, cái gì cũng có mặt trái. Việc bán quyền công dân, theo cách diễn giải của nhà đạo đức học Michael Sandel thuộc Đại học Harvard, thể hiện sự suy thoái của một lý tưởng dân chủ – sự hạ giá của giá trị quốc gia và biến nó thành một thứ hàng hóa công cộng. Jho Low, kẻ chủ mưu người Malaysia đứng sau vụ bê bối tham ô lớn liên quan quỹ tài sản ở Malaysia, có được quốc tịch của Cyprus và St. Kitts and Nevis. Báo cáo gần đây về Dominica từ Organized Crime and Corruption Reporting Network đã xác định, trong số những kẻ sở hữu hộ chiếu nước này có hai tỷ phú Nga nằm trong danh sách trừng phạt của Hoa Kỳ và hai cha con người Jordan can tội biển thủ hàng chục triệu đôla.
Theo Kristin Surak, thị trường cấp quyền công dân bắt đầu được chính thức hóa vào năm 2006, khi một doanh nhân Thụy Sĩ tên Christian Kalin khuyên đảo quốc St. Kitts and Nevis nên tận dụng tối đa luật cấp quyền công dân để bán quốc tịch nhằm đổi lấy “đóng góp kinh tế”. Chẳng lâu sau, các nước láng giềng Caribe của St. Kitts cũng tham gia: Antigua and Barbuda, Dominica và Grenada đều thông qua hoặc khôi phục các quy định cho phép kinh doanh hộ chiếu vàng. Vanuatu ở Thái Bình Dương cũng triển khai vào năm 2017, chủ yếu thu hút khách hàng từ Trung Quốc và Trung Đông.
Châu Âu cũng áp dụng nhiều chương trình đầu tư lấy quốc tịch. Năm 2014, Malta đã noi gương Cyprus (nơi có thời nổi tiếng cung cấp hộ chiếu vàng cho người nước ngoài, cho đến khi một vụ bê bối tham nhũng khiến chương trình này bị hủy vào năm 2020). Chương trình của Malta yêu cầu khách hàng quyên góp và đầu tư với tổng trị giá $1.2 triệu. Giá khá cao nhưng đáng đồng tiền bát gạo: Khi có được quyền công dân Cyprus hoặc Malta, các nhà đầu tư có quyền sống và làm việc trong toàn bộ Liên minh Châu Âu.
Khi ngày càng có nhiều quốc gia áp dụng những chính sách như vậy, ngành “công nghiệp” buôn bán hộ chiếu vàng trị giá ít nhất $4 tỉ bắt đầu bùng nổ, với sự tham gia của các nhà tư vấn, luật sư, chủ ngân hàng, chuyên gia đánh giá tài sản, nhà phát triển bất động sản, giới tiếp thị, người kiểm tra lý lịch, chuyên gia thủ tục giấy tờ chuyên ngành… Ngành công nghiệp này, nhận thức được sự phản đối của những người theo chủ nghĩa dân tộc coi quyền công dân là vô giá, bắt đầu chi đậm để đánh bóng hình ảnh của họ. Hiện có hai công ty cạnh tranh nhau tạo ra các chỉ số về hộ chiếu tốt nhất và tệ nhất. Họ không rao bán hộ chiếu. Họ nói rằng họ chỉ “tạo ra” những công dân toàn cầu.
Giấy thông hành cho tội phạm
Trong một thế giới thắt chặt biên giới, việc mua hộ chiếu của một quốc gia cụ thể có thể là con đường vòng để đến một đích xa hơn. Công dân Trung Quốc và Ấn Độ muốn sống và làm việc tại Mỹ có thể phải chờ hàng thập niên để được cấp thị thực, nhưng hộ chiếu từ Grenada thuộc Caribe là một con đường tắt tuyệt hảo. Tháng Chín 2023, một bản tin trong ngành cho biết 90% người nộp đơn tham gia chương trình đầu tư lấy quốc tịch của Grenada vào năm 2023 là công dân Nga.
Bên cạnh vấn đề địa chính trị, yếu tố đạo đức của việc bán hộ chiếu khá phức tạp. Với nhiều người, rõ ràng là bất công khi các triệu phú Libya có thể bước vào Malta trên thảm đỏ trong khi những người đồng hương nghèo khó của họ liều mạng bán sống bán chết vượt Địa Trung Hải. Ủy ban châu Âu đã và đang phản đối kịch liệt một số chương trình hộ chiếu vàng, cho rằng chương trình này mang đến những rủi ro an ninh đối với EU vì chúng cho phép bất kỳ ai đủ tiền cũng có thể đường hoàng vào “nhà” của họ, ngay cả khi những người này không có “mối liên hệ thực sự” với các quốc gia EU.
Tháng Ba 2022, sau khi Nga xâm chiếm Ukraine, Ủy ban châu Âu đã kêu gọi các quốc gia châu Âu ngừng bán quyền công dân cho các nhà đầu tư, đặc biệt hồ sơ người Nga. Tháng Chín 2022, Ủy ban châu Âu đã đưa trường hợp Malta ra Tòa án Công lý của EU, với lập luận rằng chương trình Malta không phù hợp với nguyên tắc “hợp tác chân thành” của các quốc gia thành viên. Phán quyết chưa được đưa ra nhưng lời kêu gọi của EU đang được lắng nghe. Bulgaria đã kết thúc chương trình cấp quốc tịch cho nhà đầu tư vào mùa Xuân 2022; và đầu năm 2023, Ireland và Bồ Đào Nha tuyên bố họ sẽ loại các chương trình thị thực vàng.
Có quá nhiều trường hợp cho thấy hộ chiếu vàng là phao cứu sinh của bọn tội phạm và giới chính trị gia tham nhũng. Một vụ rò rỉ tài liệu chính phủ năm 2020 cho biết các chính trị gia hàng đầu của Cyprus đã giúp không ít tội phạm mua quyền công dân của quốc đảo này, trong đó có những kẻ bị kết tội lừa đảo và rửa tiền. Vụ rò rỉ dẫn tới việc đóng cửa chương trình CBI của Cyprus. Năm 2018, nhà báo Daphne Caruana Galizia đã bị giết khi đang điều tra tham nhũng trong chương trình hộ chiếu vàng của Malta. Thủ tướng Joseph Muscat từ chức sau cái chết của Daphne Caruana Galizia.
Ngoài những cáo buộc chương trình hộ chiếu vàng cho phép tội phạm và cá nhân tham nhũng có được đặc quyền công dân, việc bán hộ chiếu và thị thực còn có thể gây ra những hậu quả khác: Ở Bồ Đào Nha, thị thực vàng đã góp phần làm tăng giá bất động sản đến mức không thể chấp nhận được.
__________________
Giá của một quốc gia là bao nhiêu?
(Nguồn: Business Insider)
Áo: Cần đầu tư khoảng $9.5 triệu
Theo Điều 10, Mục 6 của Đạo luật Công dân Áo, chính phủ Áo có thể trao quyền công dân cho những người nước ngoài thể hiện “thành tích phi thường” và đóng góp đáng kể vào lợi ích quốc gia – về mặt khoa học, văn hóa hoặc kinh tế. Người nộp đơn phải đầu tư trực tiếp vào nền kinh tế Áo. Theo các chuyên gia luật Áo, việc đầu tư chủ yếu là thành lập doanh nghiệp, tạo việc làm hoặc giới thiệu công nghệ mới. Số tiền đầu tư chính xác vẫn chưa rõ nhưng ước tính khoảng $9.5 triệu, theo Forbes.
Antigua and Barbuda: Đầu tư tối thiểu $100,000
Theo trang web chính thức của chính phủ, có bốn cách để đủ điều kiện trở thành công dân của Antigua and Barbuda thông qua chương trình đầu tư. Lựa chọn ít tốn kém nhất là quyên góp $100,000 cho Quỹ Phát triển Quốc gia. Ngoài ra, ứng viên có thể quyên góp $150,000 cho University of the West Indies. Người nộp đơn cũng có thể đầu tư vào “bất động sản được chỉ định, chính thức phê duyệt” trị giá ít nhất $400,000, kèm phí xử lý hồ sơ $30,000. Lựa chọn cuối cùng và tốn kém nhất là đầu tư ít nhất $1.5 triệu vào một doanh nghiệp được phê duyệt, cùng với khoản phí $30,000.
Dominica: Đầu tư tối thiểu $100,000
Theo Chính phủ Commonwealth of Dominica, có hai cách để đủ điều kiện tham gia chương trình đầu tư lấy quốc tịch. Đầu tiên là quyên góp $100,000 cho Quỹ Phát triển Kinh tế và thứ hai là mua bất động sản trị giá $200,000 tại một khu phát triển đã được phê duyệt.
Grenada: Đầu tư tối thiểu $150,000
Grenada, quốc đảo ở West Indies, đưa ra hai lựa chọn đủ điều kiện cho chương trình đầu tư lấy quốc tịch: (1) khoản đóng góp $150,000 cho Quỹ chuyển đổi Quốc gia, nơi tài trợ cho các dự án du lịch, nông nghiệp và năng lượng thay thế, hoặc (2) mua một tài sản trị giá ít nhất $220,000, không được phép bán trong bốn năm.
St. Kitts and Nevis: Quyên góp $150,000
Theo trang web chính thức của chính phủ, có ba cách để đủ điều kiện trở thành công dân St. Kitts and Nevis thông qua chương trình đầu tư. Lựa chọn đầu tiên là quyên góp $150,000 cho Quỹ tăng trưởng bền vững, được ra mắt vào năm 2018 nhằm thúc đẩy tăng trưởng trong các lĩnh vực khác nhau gồm chăm sóc sức khỏe, giáo dục, năng lượng thay thế, biến đổi khí hậu và phục hồi cũng như thúc đẩy tinh thần kinh doanh bản địa. Ngoài ra, người nộp đơn có thể chọn đóng góp $175,000 cho chương trình Lựa chọn Đầu tư Thay thế (Alternative Investment Option). Lựa chọn thứ ba và cuối cùng là đầu tư vào một dự án bất động sản đã được phê duyệt với giá trị ít nhất $200,000.
St. Lucia: Quyên góp $100,000
Theo Hội đồng Di cư Đầu tư, St. Lucia, một hòn đảo núi lửa nằm ở phía Đông Caribe, đưa ra bốn lựa chọn đầu tư khác nhau để đổi lấy quyền công dân. Lựa chọn ít tốn kém nhất là quyên góp $100,000 cho Quỹ Kinh tế Quốc gia. Những người nộp đơn cũng có thể mua bất động sản trị giá ít nhất $300,000 và không được bán trong năm năm. Ngoài ra, bạn có thể đầu tư tối thiểu $3.5 triệu vào một “dự án doanh nghiệp đã được phê duyệt”, từ nhà hàng, cảng du lịch đến các trường đại học và cơ sở hạ tầng giao thông. Các dự án phải tạo ra ít nhất ba việc làm lâu dài cho nền kinh tế địa phương. Lựa chọn cuối cùng là đầu tư tối thiểu $500,000 vào trái phiếu chính phủ.
Jordan: Đầu tư tối thiểu $750,000
Theo Henley & Partners, Jordan đưa ra ba lựa chọn. Ít tốn kém nhất là đầu tư $750,000 vào một dự án tạo ra ít nhất 10 việc làm địa phương trong một cộng đồng nằm bên ngoài thủ đô Amman. Đối với các dự án trong thủ đô, mức đầu tư tối thiểu là $1 triệu. Các lựa chọn đầu tư gồm gửi $1 triệu vào Ngân hàng Trung ương Jordan (CBJ) trong tối thiểu ba năm hoặc mua $1 triệu trái phiếu kho bạc và giữ trong sáu năm. Lựa chọn cuối cùng là mua cổ phần của một công ty có trụ sở tại Jordan trị giá ít nhất $1.5 triệu.
Malta: Đầu tư từ €738,000 đến €888,000
Malta, quốc đảo ngoài khơi Ý và là thành viên Liên minh Châu Âu, là đối tượng của một cuộc điều tra liên quan đến lỗ hổng trong chương trình hộ chiếu vàng thông qua đơn xin đầu tư. Theo Henley & Partners, chương trình này hiện có một trong những “tiêu chuẩn thẩm định và kiểm tra người nộp đơn nghiêm ngặt nhất thế giới”. EU vẫn đang xem xét lệnh cấm hộ chiếu vàng Malta do các nước thành viên đưa ra. Theo công ty tư vấn PwC, bốn yêu cầu đầu tư phải được đáp ứng để đủ điều kiện:
Mua bất động sản nhà ở trị giá ít nhất €700,000.
Khoản đóng góp bổ sung từ €600,000 đến €750,000.
Khoản quyên góp €10,000 cho một tổ chức hoặc xã hội phi chính phủ được phê duyệt.
Thẻ cư trú hợp lệ được cấp sau khi sống ở Malta từ 12 đến 36 tháng theo hợp đồng thuê có giá tối thiểu €16,000 một năm.
Montenegro: Đầu tư tối thiểu €250,000, cộng với khoản quyên góp €200,000
Người nộp đơn có thể đầu tư €450,000 vào các dự án ở thủ đô Podgorica; hoặc €250,000 vào những dự án tập trung vào các khu vực bên ngoài thủ đô. Chương trình cũng yêu cầu khoản phí €200,000 được quyên góp cho Quỹ đổi mới và phát triển Montenegro.
North Macedonia: Yêu cầu đầu tư tối thiểu €200,000
Theo Henley & Partners, có hai lựa chọn để mua quyền công dân ở North Macedonia: (1) đầu tư €200,000 vào quỹ đầu tư tư nhân; hoặc (2) đầu tư €400,000 vào “cơ sở mới” ngoại trừ các nhà hàng hoặc trung tâm mua sắm tạo ra ít nhất 10 việc làm tại địa phương.
Thổ Nhĩ Kỳ: Đầu tư tối thiểu $400,000
Một trong những chương trình đầu tư lấy quốc tịch phổ biến nhất hiện nay là Thổ Nhĩ Kỳ. Theo trang web chính phủ, ít tốn kém nhất trong số bảy lựa chọn đầu tư khác nhau là mua bất động sản trị giá $400,000.
