Để tăng thêm nỗi đau cho người đồng chí, Đặng đẩy mạnh nỗ lực tiến gần đến Hoa Kỳ. Liên minh ngầm của Đặng với Mỹ được nhiều người coi là một thắng lợi trong quan hệ công chúng. Nhưng Hoa Kỳ không chọn chơi riêng với Đặng mà vào giai đoạn đó, đồng kêu gọi Việt Nam rút khỏi Campuchia và Trung Quốc rút khỏi Việt Nam, đi ngược lại mong đợi của Đặng. Thêm vào đó, Hoa Kỳ thậm chí còn chấp thuận bán vũ khí cho Đài Loan, mặc dù đã bình thường hóa quan hệ với Trung Quốc.
Xuyên suốt lịch sử, Trung Quốc luôn tự miêu tả mình là bất khả chiến bại trong chiến trận nhưng cũng dễ bị tổn thương trước các cuộc tấn công từ bên ngoài. Việc mô tả Trung Quốc là nước phát động chiến tranh sẽ đi ngược lại tuyên truyền của họ về sự lãnh đạo tập trung vào hòa bình của các nhà lãnh đạo của họ. Là một nhà lãnh đạo thực dụng, Đặng giờ khẩu hiệu ủng hộ hòa bình và phát triển, không giống như Mao, người ủng hộ chiến tranh và cách mạng.
Các nhà lãnh đạo Trung Quốc luôn miêu tả Trung Quốc là nước nhân từ ủng hộ không xung đột, không đối đầu, tôn trọng lẫn nhau, hợp tác cùng có lợi, hòa hợp và công lý. Nhưng rõ là cho phép minh bạch về cuộc chiến sẽ là một sự mất mặt lớn đối với Trung Quốc, sẽ cho thấy Bắc Kinh không chỉ là kẻ thua cuộc lớn, mà còn là kẻ nói dối lớn. Đó là một cuộc tấn công quân sự được tính toán kỹ lưỡng và được dàn dựng chi tiết, với Đặng là tổng tư lệnh, thay vì chỉ là một cuộc chiến tranh phản ứng để tự vệ, như Trung Quốc đã tuyên truyền mô tả.
ĐCSTQ luôn mô tả mình là người chiến thắng trong một cuộc chiến chớp nhoáng. Thực tế u ám, bao gồm cả thương vong lớn, đã được che giấu để vẽ nên bức tranh chiến thắng hoan hỉ. Ngoài ra, Trung Quốc còn rao giảng cho người dân của mình rằng cuộc phản công tự vệ không chỉ nhằm bảo vệ chủ quyền đất nước mà còn hoàn thành sứ mệnh quốc tế của mình: bảo vệ những người bạn Campuchia trong cuộc chiến chống Việt Nam, chống lại quyền bá chủ toàn cầu của Liên Xô và Tham vọng bá chủ khu vực của Việt Nam Tuy nhiên, cuộc chiến tranh giáo điều đó đã thất bại trong việc buộc Việt Nam rút quân khỏi Campuchia. Ngoài Hiệp ước thân thiện với Liên Xô, Đảng Cộng sản Việt Nam đảy mạnh tuyên truyền về mối quan hệ đặc biệt giữa ba nước Đông Dương.
Ngoài ra, Trung Quốc cũng không vô tội trong cuộc di cư của người Hoa ra khỏi Việt Nam. Chính phủ Trung Quốc đã đồng ý chấp nhận người Hoa trở lại với điều kiện Việt Nam thừa nhận những người tị nạn là công dân Trung Quốc bị chính quyền Việt Nam tẩy chay và đàn áp. Chính Trung Quốc đã đóng cửa biên giới với người dân tộc vào năm 1978 và yêu cầu Việt Nam nhận họ về làm công dân Việt Nam.
Vào thời điểm công bố, bốn học giả Trung Quốc có trụ sở tại Trung Quốc đã không trả lời yêu cầu bình luận. Một giáo sư lịch sử tại một trường đại học có trụ sở tại Bắc Kinh, người từ chối nêu tên, cho biết “Việc phát biểu chính thức là quá nhạy cảm”.
Một học giả Trung Quốc hiện đang sống ở châu Âu giải thích: “Mô tả cuộc chiến sẽ vẽ nên một hình ảnh tiêu cực về Đặng Tiểu Bình với tư cách là một nhà lãnh đạo vĩ đại. Ông ta được coi là một biểu tượng.”
Sự im lặng đồng ý
Năm 2019, Li Jiazhong, cựu đại sứ Trung Quốc tại Việt Nam (1995-2005), người cũng từng phục vụ tại Đại sứ quán Trung Quốc tại Hà Nội vào những năm 1970, đã xuất bản cuốn sách “Quan hệ Trung-Việt: 40 năm kinh nghiệm cá nhân”. Lý dành cả một chương để bình thường hóa quan hệ Trung-Việt, nhưng ông đã né tránh những chi tiết sâu sắc về cuộc chiến năm 1979.
Theo lời kể của Li, chính phía Việt Nam đã thực hiện hành động đầu tiên hướng tới bình thường hóa quan hệ, mà không thông qua các kênh ngoại giao chính thức, do Bộ trưởng Bộ Ngoại giao nói tiếng Pháp và yêu thích Pháp ngữ Nguyễn Cơ Thạch dẫn đầu. Ngoại trưởng Trung Quốc hai lần từ chối gặp Thạch.
Sau khi hội đàm cấp Bộ trưởng Ngoại giao đi vào ngõ cụt, Tổng Bí thư ĐCSVN Nguyễn Văn Linh, người kế nhiệm sau khi Lê Duẩn qua đời năm 1986, đã đề xuất một cuộc gặp không chính thức thông qua các phái viên tới Đại sứ quán Trung Quốc nhằm “trao đổi trực tiếp và sâu sắc” với các nhà lãnh đạo cấp cao của Trung Quốc. Tuy nhiên, phía Trung Quốc truyền tải thông điệp “Trung Quốc chưa sẵn sàng gặp Việt Nam”, và rằng việc đối thoại sẽ phụ thuộc vào sự “sáng suốt” của Linh.
Ngoài ra, theo cuốn hồi ký “La Marseillaise du Général Giáp” xuất bản năm 2013 của Claude Blanchemaison, đại sứ Pháp tại Việt Nam từ 1989 đến 1993, vào mùa thu năm 1989, có tin đồn rằng các nhà lãnh đạo Việt Nam đã bí mật sang Trung Quốc để khẳng định sự gần gũi về mặt tư tưởng. và sự tương đồng về chính trị.
Sự sụp đổ của Liên Xô và khối xã hội chủ nghĩa châu Âu năm 1991 càng làm tăng thêm cảm giác bất an của Việt Nam. Chiến lược bài Trung của chính phủ không thể duy trì được. Sau khi Lê Duẩn qua đời năm 1986, Tổng Bí thư ĐCSVN Nguyễn Văn Linh đã chủ động tìm cách bình thường hóa quan hệ với Trung Quốc.
Theo Li, vì lúc đó Trung Quốc đang chuẩn bị cho Thế vận hội châu Á nên cuộc họp được tổ chức tại Thành Đô để bảo vệ bí mật. Người ta biết rất ít về những gì chính xác đã được thống nhất trong cuộc họp. Tuy nhiên, điều được biết rõ là đề xuất của Việt Nam về một liên minh quân sự đã bị từ chối.
Cuộc gặp được mô tả là hòa nhã, hai bên nhất trí “chấm dứt quá khứ và mở ra tương lai”, mở đường cho việc bình thường hóa quan hệ ngoại giao giữa hai nước vào năm 1991. Nguyễn Văn Linh được dẫn lời nói: “Chúng tôi là quyết tâm sửa chữa những chính sách sai lầm trước đây, không bao giờ phản bội nữa. Chúng ta sẽ khôi phục chính sách đối với Trung Quốc của Chủ tịch Hồ Chí Minh và khôi phục tình hữu nghị truyền thống giữa hai đảng, hai nước”.
Cuộc gặp gỡ kết thúc bằng chính bài thơ của Linh: “Mối quan hệ anh em của chúng ta đã được truyền qua nhiều thế hệ. Sự oán giận biến mất ngay lập tức. Gặp lại nhau mỉm cười, tình bạn nghìn năm được nối lại”.
Ngược lại, phiên bản sự kiện từ phía Việt Nam lại cho rằng Trung Quốc đã khởi xướng quá trình bình thường hóa, khi Việt Nam thể hiện một số khía cạnh nghiêng về phương Tây trong bối cảnh Trung Quốc bị cô lập sau sự kiện Quảng trường Thiên An Môn.
Nhưng trong khi Hà Nội tìm cách cải thiện quan hệ vì lý do kinh tế và các lý do khác, Bắc Kinh khẳng định rằng quan hệ không thể bình thường hóa cho đến khi có một giải pháp hòa bình ở Campuchia, bao gồm cả việc rút toàn bộ quân đội Việt Nam. Việt Nam cần im lặng để giành được sự ủng hộ về vật chất và tinh thần của Trung Quốc.
Vì vậy, chính phủ Việt Nam chưa bao giờ ăn mừng việc đánh lui thành công PLA một cách phô trương, không giống như các lễ kỷ niệm chiến thắng quân sự hàng năm trước Hoa Kỳ và Pháp. ĐCSVN biết rằng họ không thể xa lánh Trung Quốc. Sự miễn cưỡng của Hà Nội trong việc hình thành một liên minh quân sự chính thức với Liên Xô xa xôi để chống lại Trung Quốc chủ yếu là do tầm quan trọng của viện trợ và tiềm năng kinh tế còn lại của Trung Quốc đối với quá trình tái thiết kinh tế sau chiến tranh của Việt Nam – so với sự không chắc chắn trong cam kết của Liên Xô viện trợ Việt Nam.
Trong cuốn hồi ký được lưu hành rộng rãi của mình, nguyên Thứ trưởng Trần Quang Cơ viết: “Trung Quốc dù có bành trướng đến đâu thì vẫn là nước xã hội chủ nghĩa”. Ông nói thêm rằng việc bỏ lỡ cơ hội bình thường hóa quan hệ với Hoa Kỳ và việc miễn cưỡng gia nhập ASEAN vào thời điểm đó khiến Việt Nam cô đơn trước một Trung Quốc đầy tham vọng.
Điều nghịch lý là tính hợp pháp của chính phủ Việt Nam bắt nguồn từ chiến thắng được tuyên bố trước quân xâm lược nước ngoài. Việc ngăn cản người dân Việt kỷ niệm chiến tranh là làm tổn hại đến sức mạnh của chính quốc gia này. Việc Việt Nam chính thức kỷ niệm Chiến tranh Trung-Việt luôn mang tính phản ứng trước thời sự dư luận và hạn chế.
Mối quan hệ tiếp tục được cải thiện từ những năm 1990 đến thế kỷ 21. Năm 2008, Việt Nam và Trung Quốc chính thức nâng cấp quan hệ lên tầm đối tác hợp tác chiến lược toàn diện, lần đầu tiên ở Việt Nam. Quan hệ đối tác chiến lược toàn diện với Trung Quốc chứng tỏ Việt Nam đặt ưu tiên cao cho mối quan hệ với Trung Quốc. Việt Nam chỉ áp dụng cách tiếp cận cứng rắn hơn với Trung Quốc sau hành động gây hấn của Bắc Kinh tại các khu vực tranh chấp ở Biển Đông vào năm 2014.
Chiến tranh hoàn toàn không được nhắc đến trong sách giáo khoa tiếng Trung, thậm chí còn được đề cập rất ít ở cuối sách giáo khoa lớp 12 ở Việt Nam. Gần nửa thế kỷ sau, cả hai bên đều đàn áp các lễ tưởng niệm chính thức về cuộc chiến khiến hàng chục nghìn binh sĩ hai nước thiệt mạng.
Pulitzer Nguyễn Việt Thanh viết trong cuốn sách “Không có gì chết: Việt Nam và ký ức chiến tranh”: “Tất cả các cuộc chiến đều diễn ra hai lần, lần đầu tiên trên chiến trường, lần thứ hai trong ký ức”. Sự im lặng chính thức về Chiến tranh Trung-Việt bắt nguồn từ nỗ lực của cả hai chính phủ nhằm kiểm soát ký ức tập thể, trước cuộc đấu tranh không ngừng của người dân nhằm chỉ ra những bất công.
Tuy nhiên, công chúng của cả hai bên vẫn không quên cuộc chiến và tiếp tục đấu tranh để ghi nhận những đau khổ và hy sinh của người dân thường. Mo Yan xác nhận rằng tác phẩm của ông không phải là một bài điếu văn về chủ nghĩa anh hùng. Những người lính chẳng là gì ngoài những con người bình thường bị kéo vào chiến tranh và chết một cách bi thảm. Cuốn tiểu thuyết của Mo Yan tưởng tượng rằng những cuộc đối thoại trong thế giới siêu nhiên có thể xoa dịu nỗi đau của họ – một điều hư cấu cần thiết khi các cuộc thảo luận trong thế giới thực bị dập tắt.
—————
Tài liệu gốc bởi nhà nghiên cứu chính trị Đông Á, Christelle Nguyễn, cây viết quen thuộc của Nikkei Asia, Asia Times, SCMP… (How the Sino-Vietnamese War Was Purposefully Forgotten, In both China and Vietnam, the governments have deliberately tried to bury memories of their 1979 war))
—————
(Xem lại phần 1: 1979: Một cuộc chiến đẫm máu, bị cố chôn vùi từ hai phía )
