Năm này mỗi tuần Vân không còn mặc áo dài đến trường và về nhà nữa. Lúc mới đi dạy, nàng vẫn giữ thói quen đó. Thấy hay hay chị Thảnh và Lý cũng bắt chước.
Mỗi tuần dân trong xã hay nhìn ra đường chờ xem ba cô giáo mặc áo dài, lội nắng đứng ngóng xe ở ven lộ cái, để về nhà. Năm này Vân mặc áo quần bình thường như mọi người, để phải “nhập cuộc” vào xã hội mới này.
Chỉ vài tháng sau thì câu hỏi về cô Lý đang chờ mối ai, đã được trả lời rất thỏa đáng: Nàng chờ chàng Linh nhà giàu kia. Vào niên học mới có cặp tình nhân Lý Linh ngồi bên nhau vui vẻ. Thứ giao chức trưởng ban đời sống cho Linh, vì anh ta làm chủ nhiệm lớp năm có uy tín. Bên cạnh có Lý là trưởng ban xã hội và Nhàn là chuyên viên mưu kế rất thâm sâu, để cùng nhau sát cánh tìm lợi nhuận, trong công việc mua bán nhu yếu phẩm cho giáo viên vào thời bao cấp nghèo nàn đen tối ấy.
Vân không trọ ở trường nữa, nhờ dì Bẩy, má của học trò nàng mời về nhà bà ở. Dì bảo nàng chỉ đem gạo mỗi tuần thôi, còn thức ăn bà lo hết. Dì chỉ cần Vân dạy thêm toán ở nhà cho thằng Út của dì.
Nhà dì Bẩy cách trường khoảng hơn hai mươi phút. Nhà cất cao ráo, khá rộng rãi thoáng mát. Chồng dì chết trận, dì phải cực nhọc làm ruộng nuôi bốn đứa con. Hai đứa lớn là thằng Lép và con Thành vừa học xong tiểu học, phải ở nhà phụ mẹ ruộng đồng và lo bắt cá tôm cho cả nhà ăn. Hai đứa đẹp hơn hai em và không giống em. Riêng con Thành vừa mười sáu tuổi dậy thì, có nhiều mộng mơ, chiều chiều nó thường ngồi buồn buồn hát hò lơ ngơ lẩn ngẩn, Vân thấy thương thương. Hai đứa em là thằng Nên tám tuổi rất lanh lợi, và thằng Út sáu tuổi, ngoan hiền.
Dì Bẩy trạc tuổi tứ tuần, dáng người khá cao nếu so với các phụ nữ khác, gương mặt và giọng nói buồn buồn. Dì còn khá đẹp, có lẽ thời con gái dì cũng mặn mà lắm. Trong nhà phòng trước có hai bộ ngựa (ván) bằng gỗ mun đen, sáng bóng mát rượi. Dì dành cho Vân bộ ván ngủ bên trái, còn dì và hai thằng con nhỏ ngủ bên phải. Nhà có đầy đủ tủ thờ cùng bộ bàn ghế tiếp khách. Nhà sau hơi tối là bếp núc,vài ba cái lu to chứa nước uống và bồn dí lúa. Thường Vân thấy nhà nào có bồn lúa cao đầy là nhà khá giả, nhưng thời này không ai dám để cho mọi người thấy biết, họ phải giấu bớt chỗ khác an toàn hơn.
Dì chăm sóc đầy đủ chăn màn cho Vân. Mỗi buổi sáng dì thức trước năm giờ, lo nấu bếp cho mẹ con dì ăn trước ra đồng làm ruộng, và để dành phần cơm lại cho Vân, luôn luôn là một chén cơm nhỏ với một nửa chén canh cá nấu với rau mọc quanh vườn. Dì nấu khá ngon, Vân ăn rất vừa miệng. Tất cả cá, tôm do thằng Lép đánh bắt, Vân gởi tiền chợ dì nhất định không lấy. Còn gạo của Vân đưa dì là của hợp tác xã bán không ngon như gạo Nàng chá của dì nấu mỗi ngày. Điều này làm Vân áy náy khó nghĩ, hỏi dì, dì bảo “đừng lo, tui đem đi xay ra bột làm bánh được mà!”
Vân cảm động thương dì cô đơn, phải nuôi bốn đứa con nhỏ dại nên người. Chặng đường đời buồn lê thê một mình dì cam chịu, vượt qua không ta thán. Nào ai hiểu bao đêm dài, dì đã khóc thầm vì nặng gánh đời còn thăm thẳm!
Thế nên dì Bẩy rất ít nói cười. Lâu lâu dì hỏi chuyện Vân rồi lo làm việc đồng, việc nhà suốt ngày. Từ khi về đây Vân quá rảnh rang đến nhàm chán, vì không nấu ăn như lúc ở trường và cũng không còn giỡn cười với bạn bè nữa. Tất cả bếp núc đã có dì và con Thành nấu theo cách của họ rồi vì đa phần dân nghèo nấu bếp bằng rơm rạ mót ngoài đồng, nên nàng chỉ dọn dẹp rửa chén bát thôi.
Sau khi ăn cơm chiều xong, Vân mang tất cả bát đĩa ra cầu ao cạnh nhà dì để rửa. Ở đó là nơi vui nhộn nhất của lũ vịt xiêm dì nuôi để dành làm đám giỗ. Thấy có người đến rửa chén, chúng chạy ùa đến tìm thức ăn dư và rượt đuổi giành ăn nhau chí chóe trên ao, làm nước bắn tung toé như lũ trẻ đùa nghịch.
Mỗi chiều tối ăn cơm xong nàng ngồi dạy toán thêm cho thằng Út học. Nó rất ngoan và có tiến bộ rõ ràng.Ở đây nếu Vân biết tu tập thiền thì tốt lắm, vì quá yên tịnh và không bị ai quấy rầy. Nhưng đáng tiếc, ngày ấy nàng nào biết nghĩ xa như thế,vì ba Vân bảo con còn trẻ qúa không nên học thiền,vì không có minh sư bên cạnh dạy bảo.
Con ma Da ở ao ông Một
Có một đêm đang ngủ bỗng Vân giật mình thức giấc, vì nghe tiếng chân chạy sầm xập vào nhà và nói chuyện xì xào dưới bếp. Nàng vội chui ra khỏi màn hỏi chuyện, dì Bẩy nói thằng Lép hay đi câu cắm (*) ở ao ông Một, khuya này nó thấy một cục đen to tướng láng lẫy ngồi trên bờ ao, nghe tiếng động cục đen nhảy ùm xuống. Thằng Lép sợ điếng người nhưng cũng cố kéo mấy cái cắm lên để gỡ lấy cá về, thì cục đen này lại trồi lên kéo nó xuống ao luôn. Con ma Da này lạnh, ướt và nhớt nhợt chạm vào người thằng Lép, làm nó sợ hãi cố sức vùng vẫy thoát ra và quăng hết đồ nghề chạy hộc tốc về nhà.
Nghe chuyện xong mọi người đi ngủ lại, nhưng không ai ngủ được cả. Tội nghiệp thằng Lép, đi đặt lờ hay câu cắm bắt cá cho gia đình ăn, mà bị ma nhát hoài chứ không phải là lần đầu. Từ lúc nàng mới đến đây, Vân đã nghe dân chúng kể chuyện ma thời chiến này là có thật. Bây giờ nghe và thấy rõ thằng Lép suýt bị ma bắt như vậy, bỗng nhiên nàng nghĩ: nếu mình hay người thân chết thành ma thì sao?
Từ đó nàng bớt sợ ma. Cái sợ chỉ phát xuất từ tâm ra thôi, nếu thay đổi tư tưởng thì sẽ khống chế được nó.
Từ khi xuống nhà dì Bẩy ở trọ, Vân chỉ đến trường vào giờ dạy, xong rồi lại đi về ngay không còn ăn uống vui đùa với các bạn như lúc trước nữa. Anh Soài xong nhiệm vụ cũng chuyển đi nơi khác. Nàng cũng không gặp lại Duy, chả biết anh chàng ở trọ nhà ai, vì trường chỉ còn Lý và chị Thảnh ở đó. Nhưng bây giờ Lý đã có Linh, có lẽ đã bớt phần thân ái với chị rồi, nên chị sẽ xin đổi về tỉnh Long An gần nhà chị tiện hơn.
Từ sau hôm học chính trị hè có lẽ Thứ đã thất vọng, nên chàng không còn nói chuyện thân mật với Vân nữa, ngoài những công việc ở trường, anh ta vẫn lịch sự, vui vẻ, nhưng nào ai biết được trong lòng chàng buồn thế nào? Thế nên có lần nhỏ Hồng tinh nghịch dám rủ rê chàng lên Sài Gòn đi chơi với nó. Vân nghe Hồng cười khúc khích rằng, em thấy anh Thứ đẹp trai mà nhút nhát quá nên rũ anh ấy đi Sài Gòn với em. Cô nhỏ táo bạo thật. Và từ đó anh chàng không bao giờ đi nữa.
Vân đã thấy đời đổi thay tận cùng nỗi khổ như xã hội bấy giờ, nàng không còn hy vọng đẹp đẽ vào tương lai lứa đôi nữa, dù là với người yêu cũ. Nàng không còn những nỗi xôn xao của tình cảm yêu đương tuổi trẻ. Vừa qua thời chinh chiến, nàng phải bước đi, một bước thật dài xuống cuộc đời tang thương này. Dù rằng môi trường sống của Vân hãy còn quá tốt đối với hoàn cảnh chung của nhiều người khác. Dù rằng nàng chỉ mới biết chút ít về thế giới nhỏ bé quanh mình thôi, mà Vân đã não nề rồi.
Có phải cái lý tưởng về cuộc đời đã khiến nàng thất vọng?
Tất cả vui thú của cuộc đời đã chìm sâu. Nàng chỉ sống cho lý tưởng mà mình đã lựa chọn như đã nói với anh Soài hôm nào.
Tiền cho thư viện đi về đâu?
Trường chỉ có bốn phòng học phải chia ra hai ca. Những đứa phải học ca chiều bị cực nhọc hơn buổi sáng, vì buổi trưa nắng nóng như đổ lửa mà chúng chỉ có đầu đội trời chân đạp đất, bóng nhỏ lặn lội đi xa ngút ngàn mới đến trường học. Lớp học dù có thoáng mấy cũng ngột ngạt với hơn năm mươi cái đầu chen chúc nhau như vậy, lâu dần rồi Vân cũng quen.
Để tổ chức củng cố về hành chánh, Lý muốn lập thư viện. Trường nghèo và bé tí teo như thế làm thư viện là xa xỉ, vì học sinh chưa có trình độ để đọc sách. Ấy là chưa nói đến tiền mua sách cho thư viện. Thế mà ban giám hiệu lại đồng ý, nghĩa là vây cánh của họ vững chắc lắm.
Các giáo viên mỗi tuần phải kêu gọi học sinh đóng tiền thư viện là cả một vấn đề cam go, nhất là với Vân. Những lần ấy nàng không thể cầm những đồng tiền của các cha mẹ nghèo, ăn chưa đủ no ấy để nộp cho Lý. Nhưng nàng cũng phải làm mà thấy xót thương những đứa trẻ ngây thơ của mình, cứ thỉnh thoảng đóng tiền mà không hề thắc mắc gì cả. Nên vài tháng sau nàng chấm dứt không hỏi tiền học sinh đóng cho thư viện nữa. Lý cũng im không thắc mắc hỏi nàng gì cả. Và mãi đến hai năm sau Vân cũng chưa thấy thư viện của trường, mà chỉ có một tủ sách nhỏ cũ kỹ lèo tèo vài chục cuốn sách mỏng manh, mà học trò chả đọc đến. Có lẽ nhu cầu không cần thiết? Tiền học sinh đã đóng kia về đâu?
Tất cả giáo viên đều phải một ngày tham dự giờ các đồng nghiệp của lớp bình dân học vụ tại huyện Cần Giờ. Đây là chiến dịch lần đầu tiên vào ban ngày. Bọn Vân tập họp tại một trường rất xa huyện vài chục km. Địa điểm tập họp là trường khá rộng lớn khang trang, có đủ tiêu chuẩn tiện nghi cho giáo viên ở lại suốt ngày, để đi dự giờ ở các lớp của các trường quanh đấy. Hôm ấy đa số các cô giáo không có phương tiện di chuyển, nên các nam giáo viên tình nguyện chở giúp. Các chàng ngầm chọn người mình muốn đi cùng, nên rất vui và hào hứng.
Vân đi cùng Lộc “thư sinh.” Anh chàng đèo nàng chạy phom phom qua bao cánh đồng và đường phố. Các bạn nối đuôi nhau nói cười đùa như đám rước lễ hội. Buổi trưa ăn ở trường thật vui. Đến xế chiều xong nhiệm vụ, anh Soài mời bọn Vân đến nhà ba má anh chơi. Lần đầu tiên biết nhà anh, căn nhà rộng lớn mái ngói âm dương, ba gian hai chái rất thoáng mát. Nhưng mọi người thân của anh đều đi vắng, để đám bạn trẻ này tha hồ leo trèo hái xoài, ổi ngoài vườn và đùa nghịch như trẻ con. Lúc về đứa nào cũng sung sướng được ôm một đống quà ấy về.
Riêng anh bạn Lộc mới quen, có công đèo nàng đi suốt ngày cực nhọc ấy, thì tuần sau anh xuất hiện ở trường nàng. Vân ngạc nhiên và im lặng chả nói gì,nên Lộc lúng túng ra về. Rồi gió cuốn đi…
Đứa học trò khó quên: Con Thỉ
Nhà dì Bẩy cách nhà con Thỉ mấy ô ruộng, mỗi ngày vào buổi trưa hay chiều ăn cơm xong là nó chạy u qua nhà dì Bẩy để nhìn lén cô giáo của nó. Nó mắc cở cứ lấp ló, nấp sau cột nhà dì, hay đứng ngoài hiên. Có khi nó nấp sau mấy góc cây dừa cạnh ao, tuốt ngoài vườn. Nó cứ đứng rất lâu nhìn vào nhà tìm Vân. Thỉ có bịnh khờ khờ không bình thường như những đứa khác. Thân hình nó gầy gò, tóc khô cứng rối nùi và cháy nắng thành màu vàng đỏ trộn nhau. Người nó lúc nào cũng hôi mùi xình của ruộng đồng và quần áo dơ bẩn, tội lắm. Nó hay đi lang thang suốt ngày ngoài nắng không mệt, khi thấy Vân nó cười sung sướng, đưa hàm răng vàng ố không đều, thật ngây thơ.
Thỉ thương cô giáo lắm, có lần dám ăn cắp quả trứng gà đem cho Vân, nói là của má nó tặng cô. Nàng không tin nên cầm quả trứng đến nhà hỏi cho rõ. Má nó còn trẻ, mà vì lam lũ nên già đi trước tuổi. Chị kêu lên:
-Mèn ơi! hồi sáng tui đi kiếm cái hột gà này quá trời, mà không biết con quỷ này ăn cắp.
Rồi chị cốc lên cái đầu chôm bôm của Thỉ rõ đau, nhưng nó không khóc mà chỉ xoa xoa đầu, rồi nhăn răng cười ngây dại. Bà mẹ mắng chửi con thật vô tư, không biết rằng con mình sẽ buồn. Vân ngậm ngùi thương con Thỉ vô cùng, nàng dạy nó là từ nay không được lấy của nhà như vậy nữa.
Bây giờ nhớ lại Vân cay mắt muốn khóc, không biết Thỉ có còn sống và ra sao?
Đi gặt lúa
Vào mùa gặt lúa mẹ con dì Bẩy rất cực nhọc, đi sớm về tối. Vân xin theo phụ giúp một buổi, dì vui vẻ bằng lòng. Sáng hôm ấy cũng theo lệ thường, dì thức từ năm giờ nấu nồi cơm và canh cho cả nhà ăn no rồi đi làm ruộng. Hôm ấy nàng cũng thức sớm và ăn cơm chung một lúc, rất ấm cúng. Ra đến đồng xình ngập nước xì xụp đến mắt cá, mọi người đều vo ống quần lên đến đùi để đi. Dì đưa Vân lưỡi hái ngắn cong nói cô nhìn theo tui mà làm nghe.
Tất cả bốn mẹ con dì đều cúi xuống cắt lúa rất dễ dàng, còn Vân lọng cọng nắm một bó lúa mà cắt hoài không đứt đến phát mệt. Dì quay lại chỉ nàng cách đưa lưỡi hái như thế nào. Rồi nàng làm cũng được nhưng chậm hơn họ vô cùng. Chỉ hơn hai giờ sau nàng cảm thấy mệt vì không quen cúi xuống ngửng lên hoài rất mỏi và lưỡi hái làm tay nàng bị bỏng đỏ rần. Thấy vậy dì bảo thằng Út đưa nàng về nhà nghỉ, vì chiều ấy hai thầy trò còn đến trường nữa, còn mẹ con dì ở lại làm cho xong.
Đó là lần đầu cũng là lần cuối Vân đi làm ruộng với dân, mới biết hạt gạo khó nhọc và quý như hạt ngọc mà nhà nông ngày xưa ví von. Ôi! cái nắng nóng hầm hập nơi ruộng sình lầy ẩm ướt, chân tay làm quần quật cả ngày, một bát mồ hôi đổi thìa cơm trắng. Nhưng khi đến kỳ thu hoạch lại bị nhà nước bắt phải bán giá rẻ mạt cho hợp tác xã, còn gì cho dân sống? Nhà nào cũng thiếu thóc gạo ăn, nói gì đến những nhà không có nhiều ruộng để đủ đóng thuế này, chỉ còn đi chạy nợ đến đói khổ mà thôi.
Như nhà bà Hai cạnh nhà dì Bẩy nghèo ghê lắm, bà chỉ có thằng con trai bịnh khờ khờ, mà cũng có vợ con. Chúng đi làm thuê cả ngày để đứa cháu gái nhỏ khá bụ bẫm cho bà giữ. Bà để cháu lem luốc, chỉ mặc áo không quần (cho dễ tè) và bé bò lê lết ra sân bóc đất cát ăn hoài. Vân bảo bà đừng để cháu ăn bậy, vì nếu gặp con trùng hay con cuốn chiếu thì sẽ bị lở miệng. Bà ờ ờ rồi cũng để nó như cũ.
Đời sống như vậy rồi, khó mà thay đổi tốt, nếu không suy nghĩ thêm nữa.
Như bọn học trò lớp năm sắp lên trung học, nàng hỏi các em thích sau này sẽ làm nghề gì? Chúng đồng thanh nói chỉ làm ruộng giúp ba má thôi, không muốn làm gì khác nữa cả. Vân thở dài, cha làm sải chùa thì con quét lá đa ư?
Trước ngày nghỉ hè, cả trường tổ chức nấu chè cho học sinh ăn chơi rồi chia tay ba tháng dài. Lớp Vân học sinh còn nhỏ chúng quyên góp được ít tiền, cho cô giáo đi chợ. Ngày ấy Vân nghĩ mãi làm sao có đủ tiền cho nồi chè với lớp quá đông này. Thôi thì thay vì mua khoai môn, nàng mua hột mít về nấu với nếp, đường thẻ và nước dừa khô vậy. Thế là nàng đi chợ.
Về trường, nàng phải nạo dừa, nhóm bếp và luộc hột mít. Còn đám nhóc thì bu quanh chờ cô sai biểu thật nhộn nhịp. Các lớp khác cũng nấu nấu nướng nướng ồn ào vui vẻ như thế. Bếp chỉ là ba cục gạch rồi đi mót củi về nấu trên sân trường khá rộng, đầy cỏ dại và xình xập làm bếp khó bắt lửa, khói bay mù mịt, nhưng ai cũng vui cả.
Nhờ có buổi ăn này mà có kỷ niệm đẹp, càng làm nàng thương yêu đám trẻ nghèo ngây thơ. Ở đây quê mùa, chỉ một nồi chè hột mít thôi mà là cả niềm vui cho lũ nhóc, khiến mắt nàng long lanh. Vì khói bếp hay vì cảm động?
Vân nhớ chỉ một năm trước thôi, nàng dự lễ tất niên ở trường với các bạn đồng nghiệp, thức ăn ngon tràn đầy,mà nào ai biết quý nó. Nàng nào biết tất cả bỗng đổi thay, bỗng mất hết.
(*) Câu cắm: cắm nhiều cần câu cắm dựa mé nước,vài giờ đi thăm một lần để gỡ cá.
(Kỳ tới: Bước xuống cuộc đời – Kỳ cuối: Chuyện ở trọ)
