30 năm qua, từ lúc Việt Nam mở cửa, mỗi khi truyền thông quốc tế viết về nghệ thuật đương đại của chúng ta, một trong những từ khóa xuất hiện nhiều nhất là “kiểm duyệt”.
Năm 1995, The Washington Post đưa tin về loạt tranh giấy dó của Trương Tân tại Gallery Sông Hồng bị gỡ do chứa những hình nhân đồng tính lõa thể. Ngay tại chỗ, nghệ sỹ đã hí hoáy một loạt tranh khác với dòng chữ “Xin lỗi. Excuse me. Excusez moi.” để treo lên khoảng tường trống. Phản ứng quyết liệt này đã truyền cảm hứng cho một thế hệ nghệ sỹ avant-garde cùng thời. Vị trí tiên phong của Trương Tân được lưu vào sách sử, và tranh lõa thể của anh giờ đã được sưu tập khắp các bảo tàng quốc tế.
Năm 2001, triển lãm của Lê Quảng Hà bị kiểm duyệt bảy bức tranh, và bị buộc phải đổi tên ba bức khác. Các tác phẩm giễu nhại chính trị-xã hội của nghệ sỹ đi trước thẩm mỹ của đại chúng, và có tờ báo nội địa chỉ trích rằng chúng “quái dị, trần trụi và thô thiển”. Năm 2019, Lê Quảng Hà là nghệ sỹ Việt Nam duy nhất được Singapore Biennale thiết kế một căn phòng trưng bày riêng biệt.
Năm 2007, bức tranh khắc gỗ của Lý Trần Quỳnh Giang miêu tả hai người phụ nữ khỏa thân bị hội đồng kiểm duyệt loại khỏi Festival Nghệ sỹ trẻ Toàn quốc ngay trước giờ khai mạc. Một vị quan chức trả lời nhẹ nhàng “Đồng giới là vi phạm thuần phong mỹ tục.” Sự kiện này cho đến nay vẫn luôn được nhắc lại trong các khảo cứu học thuật về chủ đề tự do biểu đạt tại Việt Nam.
Năm 2010, trong festival “IN:ACT” tại Nhà Sàn, Lại Diệu Hà trình diễn tác phẩm “Bay Lên” bằng cách trút bỏ quần áo, lăn người xuống lớp lông chim, bỏ một con chim vào miệng rồi nhả cho nó bay đi. Tác phẩm gây chấn động truyền thông, bị gọi là “phản cảm”; Sở Văn hóa vào cuộc vì sự kiện chưa được cấp phép, gây nhiều rắc rối và hệ lụy cho Nhà Sàn. Cả Lý Trần Quỳnh Giang và Lại Diệu Hà cũng đều đi vào sách sử như những ngọn cờ giải phóng biểu đạt nghệ thuật, đặc biệt là cho nữ giới.
Luôn là như vậy: Chính quyền (không chỉ ở Việt Nam) luôn cố kiểm soát tư tưởng xã hội để bảo hộ rủi ro chính trị. Còn nghệ sỹ luôn đóng vai trò mạo hiểm và dũng cảm của những người thử, và cố, lung lay hàng rào tư tưởng ấy. Mối quan hệ này vừa xung đột, vừa tương hỗ. Thế nhưng, khi thế giới ngày một siêu phẳng, đại chúng đã trở nên thông minh và nhạy bén hơn bao giờ hết khi họ tự nhận ra rằng mình đang nắm trong tay quyền lực phát tán thông tin và tự định đoạt được mình muốn nghe, xem, đọc và chia sẻ cái gì. Kiểm duyệt, vì thế, đã mất tính kiểm soát cố hữu của nó. Thậm chí, nó trở nên phản tác dụng.
Còn nhớ, mới ba tháng trước, triển lãm tranh “Điện Biên Phủ” của Mai Duy Minh bị ngừng vì tấm trường họa của anh bị nhận sẽ là vẽ “lá cờ rách quá và anh bộ đội không đúng giải phẫu.” Dù cuộc trưng bày không được mở cửa cho công chúng, số lượng bài viết và chia sẻ tăng nhanh khủng khiếp, và đến giờ thì gần như ai – dù có quan tâm đến nghệ thuật hay không – cũng đã từng xem qua phiên bản mềm của tác phẩm ấy.
Và bây giờ, thông tư xử phạt và yêu cầu tiêu hủy 29 bức tranh trừu tượng của Bùi Chát trong triển lãm đầu tay “Ứng tác” tại Alpha Art Station đã gặp phải phản ứng gay gắt từ cả giới chuyên môn và dư luận. Câu đầu tiên người ta hỏi nhau là “Tranh trừu tượng thế thì có gì mà kiểm duyệt?” dẫn ngay đến câu trả lời rằng à, quyết định này hẳn phải mang tính chính trị nhiều hơn chính sách! Rồi người ta kháo nhau gõ tra thông tin về nhân thân Bùi Quang Viễn, về nhóm Mở Miệng, về NXB Giấy Vụn! Thật trớ trêu, nếu thông tư kia không được đưa ra, tuyệt đại đa số khán giả chắc chắn chẳng có nhu cầu tìm ra ngọn ngành.
Và thế là, khác với kỷ nguyên của Tân, Hà, Giang, Hà – với những tác phẩm được bảo tồn ở ấn phẩm và kinh viện hải ngoại nhiều hơn trong nước, giờ đây sự kiểm duyệt lại là nghịch lý của chính mình. Khi kiểm duyệt mất kiểm soát, đó là dấu hiệu cho biết công cụ-chính sách ấy đã lỗi thời.
Ace Lê
17 Tháng Tám 2022
___________
Ace Le là một nhà nghiên cứu và giám tuyển (curator) nghệ thuật độc lập. Ông là Giám đốc sáng lập của Lân Tinh Foundation, một tổ chức phi lợi nhuận chuyên nghiên cứu, lưu trữ và triển lãm nghệ thuật đương đại và hiện đại Việt Nam. Ông cũng là Tổng biên tập của Art Republik Vietnam, và là thành viên đồng sáng lập của tập thể giám tuyển Of Limits có trụ sở tại Đông Nam Á. Ace có bằng Thạc sĩ về Nghiên cứu Bảo tàng và Thực hành Giám tuyển, bằng Thạc sĩ về Truyền thông của Đại học Công nghệ Nanyang, và bằng BBA (Hons) từ Đại học Quốc gia Singapore.
