Ông Tô Văn Lai và di sản Thúy Nga Paris By Night

Nhắc đến Thuý Nga – Paris By Night (PBN) là nhắc đến những đại nhạc hội mang tầm vóc quốc tế với dàn nghệ sĩ tham dự không dưới 100 người cho mỗi chương trình. Đó là 132 chương trình (tính đến Tháng Giêng 2022) được lên kịch bản kỹ lưỡng, chọn lọc ý nghĩa từng chủ đề. Mỗi một chương trình của Thuý Nga – PBN là một trang kiến thức đời sống, lịch sử, văn hoá, nghệ thuật. Phía sau tất những điều đó là một chặng đường dài đầy tâm huyết, rực lửa đam mê nghệ thuật, thấm sâu tình và nghĩa dành cho “người ra đi và người ở lại” của một gia đình họ Tô, từ Sài Gòn đến Paris, rồi đến thủ phủ của người Việt tỵ nạn – Little Saigon, California.

50 năm trước

Năm 1972, có một cửa hàng nhỏ bán băng nhạc được mở bên trong thương xá Tam Đa (Crystal Palace) ở khu Nguyễn Trung Trực – Công Lý và Lê Lợi. Người vợ phụ trách việc giao tiếp với khách, trông coi gian hàng, quản lý số lượng sản phẩm băng đĩa. Người chồng đảm nhiệm đối ngoại, làm việc với các nghệ sĩ, phòng thu. Ngoài những vở tuồng cải lương, Thúy Nga – tên của cửa hiệu – cũng sản xuất một số băng cassette với các danh ca Sài Gòn thời đó, như Thái Thanh Selection, Tiếng Hát Thanh Tuyền, Ngô Thụy Miên, Tiếng Hát Khánh Ly 5, Tiếu Vương Hội 1,2,3, Tuồng Cải Lương Má Hồng Phận Bạc… Cuốn băng đầu tiên do Thuý Nga sản xuất và phát hành là Thanh Tuyền 1 – Tiếng Hát Thanh Tuyền thu dưới dạng băng cối.

Chủ cửa hàng là vợ chồng ông Tô Văn Lai và bà Nguyễn Thị Thuý. Cửa hàng băng nhạc Thuý Nga đó chính là tiền thân của Trung Tâm Thuý Nga – Paris By Night hiện tại  – một di sản văn hoá nghệ thuật của cộng đồng người Việt tỵ nạn khắp thế giới. Đây cũng là lý do bà Nguyễn Thị Thuý được mọi người biết đến với cái tên bà Thuý Nga.

“Ai ở Sài Gòn thời đó đều biết cửa hàng của ba má tôi trong thương xá Tam Đa, cạnh nước mía Viễn Đông, gần cửa hàng của chú Ngọc Chánh. Gian hàng của chú Phạm Mạnh Cương thì ở trên lầu. Trong thương xá đó còn có nhiều cửa hàng băng nhạc khác,” bà Tô Ngọc Thuỷ (Marie Tô), con gái ông bà Tô Văn Lai nhớ lại vào một buổi trưa mùa Hè từ California.

Sau biến cố 1975, hàng loạt văn nhân nghệ sĩ của miền Nam bị ngược đãi bằng những năm tháng tù đày. Tác phẩm văn học, âm nhạc, những tinh thoa thời đó bị từ chối bằng cách đốt bỏ. Tất cả những gì liên quan đến “chế độ cũ” đều bị khai tử. Cửa hàng băng nhạc Thuý Nga cũng không tránh khỏi.

Tháng Mười năm 1976, do bà Nguyễn Thuý Nga mang quốc tịch Pháp nên gia đình ông bà cùng hai người con là trưởng nữ Tô Ngọc Thuỷ, trưởng nam Tô Ngọc Kim sang Pháp theo diện công dân hồi hương. Gia tài ông Lai mang về Pháp lúc đó khoảng $2,000 và toàn bộ tài liệu liên quan đến văn hóa, nghệ thuật từ thời Việt Nam Cộng Hòa. Cả gia đình ông sống trong một chung cư dành cho người Pháp hồi hương tại Oissel – một thành phố nhỏ gần Rouen, cách thủ đô Paris 200 km.

Hai năm sau, Tháng Hai năm 1979, ông bà Tô Văn Lai quản lý một cây xăng ở thành phố Bondy, ngoại ô Paris theo hình thức nhượng quyền (franchise). Cả gia đình ông bà chủ cửa hàng băng nhạc Thuý Nga bắt đầu xây dựng sự nghiệp ở Pháp từ đó. Nhờ cây xăng này mà gia đình ông có nguồn tài chánh để về sau lập nên trung tâm Thúy Nga trên đất Paris.

Ông Tô Văn Lai rất giỏi tiếng Pháp. Bà Tô Ngọc Thuỷ cho biết, ông thi đỗ bằng Thành Chung (Diplôme, tức là bằng tốt nghiệp Trung học Pháp). Sau đó ông theo ngành Sư phạm, dạy về Triết ở trường trung học Lê Ngọc Hân, Mỹ Tho. Với vốn kiến thức và khả năng Pháp ngữ như tiếng mẹ đẻ, cộng thêm tình yêu dành cho âm nhạc, nghệ thuật chưa bao giờ ngừng chảy trong huyết mạch, ông Lai và vợ quyết định tái hiện cửa hàng băng nhạc Thuý Nga của Sài Gòn trên đất Pháp.

Nói là làm. Năm 1981, tiệm băng nhạc Thúy Nga ra đời ở số 45, Boulevard Saint-Germain-des-Prés thuộc Quận 5 trong thành phố Paris. Vẫn nếp nhà ngày xưa, hằng ngày bà Thuý Nga trông coi tiệm. Ông Lai lo “đối ngoại” và phát triển nội dung. Cửa hàng bán các băng cassette sang lại từ các băng nhạc đã phát hành trước năm 1975. Đây là cửa hàng băng đĩa nhạc đầu tiên của người Việt, do người Việt quản lý trên xứ Pháp, tại con đường văn hoá danh tiếng của nước Pháp. Đại lộ Boulevard Saint-Germain-des-Prés chính là nơi danh hoạ Picasso bày bán tranh vẽ thời chưa được nhiều người biết đến.

Ông Tô Văn Lai rất hài lòng về quyết định chọn Boulevard Saint-Germain-des-Prés làm “nguyên quán” cho Thuý Nga Paris. Ông cho rằng mở được cửa hiệu này là một “phép lạ của Thiên Chúa”, một vinh dự cho người Việt tỵ nạn. Rất nhiều tên tuổi ca sĩ nhạc sĩ lừng lẫy của Sài Gòn trước 1975 như nhạc sĩ Lam Phương, ca sĩ Hương Lan, ca sĩ Ngọc Hải, nhà tổ chức ca nhạc Hà Phong, ca sĩ Bạch Yến, ca sĩ Thanh Mai… đến chung vui ngày khai trương tiệm Thúy Nga Paris.

Một góc nhỏ của Thương xá Tam Đa nói riêng và văn hoá nghệ thuật của miền Nam nói chung đã hồi sinh ở Paris từ lúc đó.

Cuốn băng Paris By Night số 1

Năm 1983, ông Tô Văn Lai gom góp tất cả tiền dành dụm từ cửa hàng Thuý Nga Paris để thực hiện một “cú hit” cho làng văn nghệ hải ngoại. Ông bà Tô Văn Lai vốn chỉ quen thuộc với audio từ trong nước, về video thì thật sự họ chưa có kinh nghiệm gì. Do đó, ông tìm đến công ty sản xuất Euromedia nhờ giúp đỡ. Khả năng nói tiếng Pháp lưu loát đã giúp ông thuyết phục được chủ của công ty Euromedia.

Bà Tô Ngọc Thuỷ không bao giờ quên lịch sử ra đời của cuốn băng ca nhạc Paris By Night 1 (tên thật là Paris By Night). Bà kể:

“Chúng tôi may mắn lúc đó gặp được những người có tấm lòng như ông bà chủ của Euromedia. Ông bà theo đạo Tin Lành. Ba tôi cầm một số tiền đến gặp ông bà chủ, nói rằng ông muốn làm một cuốn băng video ca nhạc để lưu giữ văn hoá nghệ thuật nước Việt, mà ông chỉ có bấy nhiêu thôi, có thể giúp ông không… Ông bà chủ thấy ba tôi là một dân tộc thiểu số ở nước Pháp, có lòng với nguồn gốc dân tộc nên ông bà nhận lời giúp đỡ.”

Paris By Night #1 có 11 ca khúc, không có người dẫn chương trình, do ông John Pierre Barry đạo diễn, ông Tô Văn Lai là Giám đốc sản xuất, được thực hiện bằng cách thu hình ngoại cảnh rồi biên tập và phát hành dưới dạng băng VHS.

Từ khi cửa hàng Thuý Nga Paris ra đời ở Pháp, gia đình ông Tô Văn Lai bắt đầu sản xuất nhiều băng video cải lương, chẳng hạn tuồng Tuyệt Tình Ca (Thúy Nga Video #1), Lương Sơn Bá & Chúc Anh Đài, Khi Hoa Anh Đào Nở, Cho Trọn Cuộc Tình… Những sản phẩm đó có sự góp mặt của nhiều tài tử cải lương như Hữu Phước, Hương Lan, Hoàng Long, Phượng Mai… Thêm nữa, vốn đã nổi tiếng với cửa hàng Thuý Nga ở Sài Gòn, ông Tô Văn Lai không gặp khó khăn gì trong việc qui tụ ca sĩ cho Paris By Night 1.

Cuốn băng hoàn thành và được gửi sang Mỹ thì “như một chuyện chấn động vì nó là video ca nhạc đầu tiên của người Việt hải ngoại.” Như đã nói, sản phẩm này là tất cả gia tài gom góp lại của gia đình ông Tô Văn Lai, nên khi phát hành, việc thu lại vốn là một khó khăn không nhỏ. Mãi cho đến ba năm sau, năm 1986, trung tâm Thúy Nga mới có đủ khả năng để cho ra đời Paris By Night 2. Bắt đầu năm 1987 thì đều đặn mỗi năm, trung tâm cho ra đời một sản phẩm nghệ thuật Thuý Nga Paris By Night.

Đến năm 1985, thời điểm bắt đầu có nhiều người Việt đến Pháp tỵ nạn, ông Tô Văn Lai quyết định dời Thuý Nga Paris về địa chỉ 44 Avenue d’Ivry thuộc Quận 13, nơi đang hình thành một cộng đồng người Việt hải ngoại. Đây là thời điểm đánh dấu con đường sáng tạo không ngừng nghỉ của Trung Tâm Thuý Nga Paris By Night với các chương trình đại nhạc hội bao gồm ca múa, nhạc kịch.

Năm 1989, cả gia đình ông bà Tô Văn Lai rời nước Pháp để đến Mỹ, mở trung tâm Thúy Nga ở Bolsa Ave, Westminster, đánh dấu một chặng đường mới ở một nơi được mệnh danh là “cái nôi của người Việt tỵ nạn.” Cuốn băng video ca nhạc Paris By Night số 24 (10th Anniversary) ra mắt năm 1993, là cuốn băng đại nhạc hội đầu tiên của Trung Tâm Thuý Nga thực hiện ở Hoa Kỳ, kỷ niệm 10 năm thành lập Trung Tâm Thuý Nga – PBN.

Người tạo ra ảnh hưởng lớn

Không thể phủ nhận ông Tô Văn Lai là người có ảnh hưởng lớn đến tất cả chương trình đại nhạc hội Thuý Nga – PBN. Được làm việc bên cạnh ông từ cuốn băng Paris By Night đầu tiên, bà Tô Ngọc Thuỷ nói chính ông là người lựa chọn các ca khúc: “Má của tôi thì lo về vấn đề thương mại. Ba tôi làm việc với các ca sĩ, nhạc sĩ. Dù lúc đó tôi còn trẻ nhưng đã được ngồi cạnh ông để cùng làm việc với đạo diễn, phòng thu.”

Ông Tô Văn Lai không chỉ là người yêu âm nhạc thuần tuý mà ông còn là một người yêu nước. Tình yêu của ông dành cho Sài Gòn và quê hương Việt Nam luôn cháy bỏng trong những năm tháng ở Pháp. Ông ấm ủ hoài bão về một ngày Mẹ Việt Nam yêu dấu được tự do. Tình yêu đó ông vo tròn gửi vào những tác phẩm Paris By Night. Chủ đề của các chương trình Thuý Nga Paris By Night là những tên gọi vang lên từ trong sâu thẳm tâm tư của ông.

Đó là Giã Biệt Sài Gòn (Thúy Nga Video #10); Giọt Nước Mắt Cho Việt Nam (Thúy Nga Video #13); Nước Non Ngàn Dặm Ra Đi (Thúy Nga Video #16); Mùa Xuân Nào Ta Về (Thúy Nga Video #32); Chúng Ta Đi Mang Theo Quê Hương (Paris By Night 49); Cây Đa Bến Cũ (Paris By Night 59); Huế – Sài Gòn – Hà Nội (Paris By Night 91)…

Tình yêu to lớn với quê hương cùng với nỗi khao khát gìn giữ không cho văn hoá Việt Nam bị tước đoạt lần thứ hai của ông Tô Văn Lai thuyết phục được nhiều nhân sĩ của miền Nam Việt Nam cùng góp sức. Bà Tô Ngọc Thuỷ kể, từ khi kịch bản của Thuý Nga PBN có MC, thì ông có chủ ý mời những người không chỉ đã nổi tiếng mà quan trọng là chọn những người có kiến thức về văn học, nghệ thuật và cả những vấn đề thời sự diễn ra xung quanh.

Với mục đích đó, ông đã mời những người như ca sĩ Joe Marcel, MC Ngọc Phu, Trần Quang Trạch, nhà báo Lê Văn (VOA), nhà báo Đỗ Văn (BBC), nghệ sĩ La Thoại Tân làm người điều hợp chương trình.

Đầu thập niên 1990, ông gửi một số cuốn băng VHS các chương trình Paris By Night cho nhà văn Nguyễn Ngọc Ngạn lúc đó đang định cư tại Toronto, Canada. Ông kèm theo một lá thư ngỏ ý muốn nhà văn cộng tác với Trung Tâm Thúy Nga làm MC trong các chương trình Paris By Night. Vì lý do cá nhân, mãi đến vài năm sau, nhà văn Nguyễn Ngọc Ngạn mới nhận lời xuất hiện trong chương trình Paris By Night 17, thu hình tại Paris. Từ năm 1992, Nguyễn Ngọc Ngạn trở thành MC độc quyền cho các chương trình Paris By Night, cùng với Nguyễn Cao Kỳ Duyên trở thành một “signature” của Thuý Nga – PBN.

Ngay cả khi chính thức lùi về hậu trường (năm 1990), trao lại Trung Tâm Thuý Nga cho vợ chồng bà Tô Ngọc Thuỷ và ông Huỳnh Thi, ông Tô Văn Lai vẫn dõi theo sát sao, đóng góp, sửa chữa những nội dung chưa đúng về ý nghĩa.

Bà Thuỷ nói “ông muốn tất cả, dù là một chi tiết nhỏ cũng không thể làm qua loa, phải đúng và ý nghĩa.”

Một người trọn vẹn ân tình

Bà Marie Tô nói dù ông là giáo sư Triết nhưng trong con người ông là một dòng chảy không ngừng của âm nhạc. Yêu âm nhạc, nên ông yêu và quí trọng cả người viết nhạc. Chính ông là người gửi lời mời đến các nhạc sĩ hoặc chủ động tìm đến họ, dù họ sống tại hải ngoại hay đang ở Việt Nam, để mời họ cộng tác những chương trình Paris By Night với chủ đề vinh danh dòng nhạc của các nhạc sĩ đó. Loạt chương trình “Tác giả và Tác phẩm” của Thuý Nga PBN là một chứng minh cho tấm lòng của ông Tô Văn Lai. Có thể kể như Phạm Duy (PBN 19 và 30); Ngô Thuỵ Miên (PBN 21 và 66); Lam Phương (PBN 22, 28, 88 và 66)… và rất nhiều nữa.

Đáng quí hơn là ông Tô Văn Lai không bao giờ quên những nhạc sĩ còn kẹt lại trong nước sau biến cố 1975. Bà Tô Ngọc Thuỷ kể, khi nhạc sĩ Nguyễn Ánh 9 và nhạc sĩ Thanh Sơn sang Mỹ để cùng thực hiện PBN 83, bà và cha của mình đã tổ chức những chương trình ca nhạc để giúp hai nhạc sĩ về nước có cuộc sống tốt hơn.

Một câu chuyện khác được kể lại, năm 2006, ông Tô Văn Lai về Việt Nam tìm gặp nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông. Khi đó nhạc sĩ đang mở tiệm tạp hoá để sinh nhai. Ông Lai mong muốn thực hiện một chương trình PBN vinh danh nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông – cựu Đại tá Quân lực VNCH. Tuy nhiên, vì vài lý do, kịch bản đã không thể thực hiện với sự hiện diện của nhạc sĩ. Cho đến khi nhạc sĩ qua đời năm 2018, ông Lai đã hoãn lại dự án kỷ niệm Hành Trình 35 năm của Thuý Nga PBN để thực hiện Paris By Night 125 – Chiều Mưa Biên Giới với kịch bản của 12 năm trước, tưởng niệm và tri ân nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông.

Sống trọn vẹn ân tình với nhân thế bao nhiêu thì ông Tô Văn Lai cũng sống trọn vẹn với đức tin vào Thiên Chúa bấy nhiêu. Ông là người rất ngoan đạo và có đức tin rất mạnh. Chính đức tin đó đã giúp ông một lần vượt qua cơn bạo bệnh. Ông hay nói “một sợi tóc rơi xuống cũng là thánh ý.” Vì vậy khi bệnh trở nặng lần hai và phải vào ICU, ông điềm nhiên đón nhận, tâm niệm rằng “dù có chuyện gì xảy ra cũng xin phó thác vào Thiên Chúa.”

Mong muốn cuối đời

Hành trình 50 năm của Thuý Nga – Paris By Night là nhiệt huyết chưa bao giờ cạn, là sáng tạo không ngừng của ekip nhiều thế hệ, nhiều màu da. Từ cuốn băng VHS đầu tiên cho đến những DVD, đĩa Blu-ray, các chương trình Thuý Nga PBN là nơi hội tụ hầu như tất cả điểm son của miền Nam một thời, là nơi lưu giữ và kết nối văn hoá nghệ thuật đời trước với đời sau, là nơi tưởng nhớ – tri ân tác giả và tác phẩm, là nơi giữ gìn tiếng Việt, như lời ông Tô Văn Lai từng nói.

Những ngày tháng cuối cùng trong hành trình cuộc đời của mình, dẫu vẫn mong muốn Thuý Nga Paris By Night mãi trường tồn, nhưng “ba tôi rất thực tế” – đó là lời bà Tô Ngọc Thuỷ nói khi được hỏi về lời nhắn nhủ của ông Tô Văn Lai.

Bà Thuỷ thuật lại chia sẻ của ông: “Làm văn nghệ ở xứ người, thêm nữa là một dân tộc thiểu số, thị trường rất nhỏ. Ông nói mình làm văn nghệ nhưng mình vẫn phải có một nghề khác. Ông nói, để duy trì Thuý Nga, ông muốn gia đình mở một cửa hiệu bánh. Đợt ngã bệnh lần trước vào ICU, ông viết ngoằn ngoèo lên một tờ giấy cho con gái út của tôi là ‘Ông ngoại muốn con mở bakery’ để nuôi ba mẹ là chúng tôi đây.”

Sau 50 năm, từ cửa hiệu bán băng nhạc Thuý Nga trong Thương xá Tam Đa cho đến Trung Tâm Thuý Nga Paris By Night, Thuý Nga – PBN từ lâu không còn là tên gọi riêng nữa mà đã trở thành một danh từ chung để nói về một di sản văn hoá của cộng đồng người Việt hải ngoại khắp thế giới cũng như giá trị của việc giữ gìn di sản ấy.

_______

Tô Văn Lai – một cuộc đời và một sự nghiệp

____________