Tỉnh lẻ? Ngày xưa hai tiếng tỉnh lẻ buồn như… chấu cắn. Đường đi ổ gà, ổ voi lổn nhổn, ánh đèn đêm vàng vọt thưa thớt. Những mảng tối của sợ sệt, của mặc cảm, dân “nhà quê”, dân “tỉnh lẻ”…
Tỉnh lẻ trong ký ức của người đi xa là… êm đềm, yên tĩnh, là loanh quanh hết phố chỉ trong vài ba chục phút. “Đi dăm phút đã về chốn cũ” (thơ Vũ Hữu Định). Có khi là tiếng vó ngựa khua lốc cốc trên đường chiều, hay tù mù khói một chuyến xe lam, xe đò về muộn…
Tỉnh lẻ cũng có khi là những con đường gầy, nhỏ, rợp lá me bay, đan kín bởi lá keo, lá điệp, thảng hoặc cơn gió tung xoay tít cánh hoa sao, từng đàn học sinh lũ lượt kéo nhau về trên chiếc xe đạp, mặc cho những tiếng cười cuống quít theo những vạt áo trắng bay, những mái tóc dài đen nhánh, thơm hương chanh, hương bưởi… Là những căn nhà nhỏ, nép mình bên giàn hoa ti-gôn đỏ hồng, hay những cây bông sứ, hoa trắng thơm đến… si mê!
Người đi xa nhớ về tỉnh lẻ, có thể là ngôi trường, căn phố, con đường hoặc một bóng hình, con trai, con gái…
Tỉnh lẻ ngày nay, nhiều nơi đã biến thành thị xã, thành phố, là đô thị loại 2, loại 3… đường xá mở rộng, phố cũ thay bằng phố mới, không còn loanh quanh mà có khi còn lạc lối? Đi cả buổi hỏi thăm mãi mới tìm được nhà người quen!
Tỉnh lẻ đổi thay diện mạo, áo mới, và tình người dường như cũng phôi pha ít nhiều? Tính toán, so đo hơn thiệt trong lời ăn tiếng nói, trong mua bán tranh giành bởi hai tiếng “thị trường” khắc nghiệt, so sánh thì cũng như… chiến trường, mạnh được, yếu thua, nhạt phai tình hàng xóm, láng giềng ngày xửa ngày xưa…
Nhân tài tỉnh lẻ, cũng lắm người, lắm nghề, đủ các lĩnh vực, song dường như còn “nằm trong lá ủ”, chưa được phát lộ? Thầy giáo, bác sĩ, kỹ sư và các văn nghệ sĩ tỉnh lẻ luôn thiệt thòi khi so sánh với thành phố, với thủ đô, phần bụt chùa nhà không thiêng, phần tâm lý “tự ti” mà chấp nhận? Hay dân ta vốn trọng cái nhún nhường, khiêm tốn, trong khi chưa biết “mèo nào cắn mỉu nào”, cứ nhún xuống cho nó lành? Còn muốn kiếm tìm “danh lợi xênh xang” ắt phải đi xa… tới thành phố, thủ đô mà thi thố tài năng, bon chen, cạnh tranh cùng người người?
Người nhà quê tất thua người… “kẻ chợ”, dân tỉnh lẻ, phải chịu kém dân thành phố, lẽ đời vốn vậy. Biết đến khi nào cái ranh giới thị phi ấy được xóa bỏ? Và người ta tự hào vỗ ngực: “Tôi là dân tỉnh lẻ…”?
