Trong 12 con giáp, Dần (hổ) đứng thứ ba nhưng là con vật tượng trưng cho quyền uy sức mạnh, hiện thân của sự tàn bạo độc ác, gây cho người xưa bao nỗi hãi hùng, ám ảnh tột độ.
Những ghi chép của Paul Doumer trong sách Xứ Đông Dương cho thấy câu tục ngữ “Cọp Khánh Hoà, ma Bình Thuận” hoàn toàn không phải là nỗi sợ bóng sợ gió của dân gian. Tác giả hồi ký đã dành nhiều trang ghi lại nỗi sợ hổ và những cái chết của cả người Việt và người Pháp dưới nanh vuốt của hổ. Ông cho biết “số người An Nam chết vì hổ ở Khánh Hòa là rất đáng kể”, và “với người Pháp, lũ hổ cũng không tôn trọng hơn hay thấy đó là con mồi kém ngon miệng hơn so với người bản xứ”.
Chết dưới nanh vuốt hổ là cái chết hãi hùng và đau đớn đến tột cùng. “Nếu con hổ đang đói, người đó sẽ may mắn được chết ngay bởi nhát cắn đầu tiên, một kết thúc nhanh chóng cho cái chết kinh hoàng. Nhưng nếu con hổ đã ăn rồi, và người đó không phải là con mồi đầu tiên trong ngày hôm đó, cuộc giết chóc sẽ tàn ác hơn nhiều. Nó từ từ cắn xé nạn nhân của mình, đôi khi vờn con mồi như mèo vờn chuột. Kẻ xấu số sẽ phải hứng chịu nỗi sợ hãi khủng khiếp tận cùng dưới móng vuốt loài thú, thân thể bị bươm tướp, những thớ thịt bị cấu xé, cho đến khi cái chết tìm đến với những phần còn lại đang hấp hối của cái mớ xác thịt đã từng là một con người”, Paul Doumer mô tả.
Còn Leopold Cadiere, tác giả Văn hóa, tín ngưỡng và thực hành tôn giáo người Việt, kể rằng: “Một hôm người ta mời tôi ban phép bí tích cho một cô gái thật đáng thương. Cô này đã bị hổ bắt ban đêm, kéo ra khỏi nhà, rồi thả ở đó, tước hết da đầu không còn tóc trông rất ghê… Ít lâu sau thì cô ta chết”.
Quả thật, không phải ngẫu nhiên dân gian Việt Nam dùng thành ngữ “hùm tha ma bắt” làm lời chửi rủa đối với những kẻ tồi tệ, đáng phải chết trong đau đớn hãi hùng. Dân gian lưu truyền và thêu dệt biết bao câu chuyện khiếp đảm liên quan đến hổ; thần thánh hóa hổ đến mức, ngay cả khi hổ đã chết đi (và chết bởi chính bàn tay của con người), thì các bộ phận trên thân thể của nó, từ thịt, da, xương, lông, nanh vuốt… vẫn tiềm ẩn một sức mạnh siêu nhiên. Xương cốt hổ được tin là mang lại sức mạnh cho người ăn nó. Da hổ thể hiện uy quyền của người sở hữu nó. Nanh vuốt hổ dù đã rã rời từng chiếc, vẫn được tin có thể mang lại sức mạnh thần kỳ trấn yểm được cả tà ma quỷ quái, sơn lam chướng khí, thậm chí là bảo vệ người đeo nó… khỏi bị hổ ăn thịt!
Đặc biệt, liên quan đến những bữa tiệc máu của loài ác thú này, dân gian còn truyền tụng về sự can dự của kẻ thứ ba – một kẻ “chỉ điểm” vừa đáng thương vừa đáng sợ. Đó là “hổ trành”, “ma trành” hay “ma cọp”.
“Hổ trành”, “ma trành”, “ma cọp” là gì?
Trong tất cả từ điển tiếng Việt chúng tôi có trong tay, duy nhất có Việt Nam tự điển của Lê Văn Đức thu thập và giải nghĩa “hổ trành”: “ma cọp • (Bóng) Kẻ làm tay sai, dẫn đường quân xâm-lược”. Đến mục “ma trành”, từ điển này giải thích rõ: “ma cọp dữ, thường làm dấu báo-thù người đã giết nó”.
Như vậy, theo Lê Văn Đức, “ma trành” là chính là hồn ma của con hổ bị người ta giết chết.
Sự thực không phải vậy.
Chữ “trành” 倀 trong “hổ trành” 虎倀 hoặc “ma trành” là một từ gốc Hán. Hán ngữ đại từ điển giảng chữ “trành” 倀 (nghĩa 2), là “hồn ma người bị hổ ăn thịt hoặc người bị chết đuối.” [舊指為虎所食或溺死者的鬼魂]; “hổ trành” 虎倀, là “loại ma quỷ dẫn đường cho hổ bắt người ăn thịt.” [俗傳引導猛虎食人的鬼物]; “trành quỷ” 倀鬼 (ma trành) là “người chết vì hổ, hồn ma làm tay sai, dẫn đường cho hổ.” [謂人死於虎,其鬼魂受虎役使者為“倀鬼”].
Trong thực tế, con người không phải là đối tượng săn bắt của hổ. Thế nhưng vì sao có những con hổ thích ăn và chuyên ăn thịt người? Thậm chí hổ bắt nhiều người trong cùng một nhà?
Hơn hai ngàn năm trước, Khổng Tử đi ngang qua núi Thái Sơn, thấy một người đàn bà đang khóc lóc ở mộ rất bi thương. Phu tử tựa đòn ngang xe, cúi xuống nghe thấy, sai Tử Lộ hỏi bà rằng: “Tiếng khóc của bà dường như đang có nỗi đau buồn chất chứa?”. Người đàn bà mới trả lời: “Đúng thế. Ngày trước cha chồng tôi chết vì cọp, sau đó chồng tôi chết vì cọp, bây giờ con trai tôi cũng chết vì cọp”. Phu tử hỏi: “Tại sao bà lại không bỏ đi nơi khác?”. Người đàn bà đáp: “Vì ở đây chính sự không hà khắc”. Phu tử quay lại nói: “Các trò hãy ghi nhớ điều đó. Chính sự hà khắc còn tàn bạo hơn cọp vậy.” (Hà chính mãnh ư hổ – Lễ ký).
Câu chuyện ba người cùng huyết thống đều chết bởi nanh vuốt cọp trên đây hẳn có cốt lõi của sự thật, chứ không phải chỉ là thủ pháp lấy một sự việc đáng sợ để so sánh với một sự việc khác còn đáng sợ hơn.
Thực tế có những con hổ ưa săn bắt vật nuôi, trâu bò, lợn gà… trong bản làng khi đêm xuống. Không có chống trả, không cần rượt đuổi. Thật dễ dàng và ngon miệng. Phải chăng, con người trở thành mồi ngon của hổ cũng không ngoài lý do “ăn quen bén mùi”?
Để giải thích việc hổ thường quay trở lại và bắt nhiều người trong cùng một nhà, dân gian cho rằng, oan hồn của kẻ bị hổ ăn thịt không thoát được kiếp, cưỡi trên lưng hổ, đưa đường chỉ lối cho hổ. Bao giờ hổ bắt được người tiếp theo thì hồn ma ấy mới được giải thoát. Rồi kẻ thế chân lại tiếp tục dẫn hổ đi bắt thêm người khác.
Thành ngữ gốc Hán Vị hổ tác trành 為虎作倀 (Làm ma trành cho hổ) xuất phát từ câu chuyện dân gian truyền tụng. Xưa, ở động núi kia có một con hổ cực kỳ hung bạo sinh sống. Một hôm, chẳng kiếm được gì ăn, nó bị cơn đói giày vò ghê gớm. Hổ đói rời hang ổ ra cánh đồng cỏ gần đó săn mồi. Ngay lúc ấy, nó nhìn thấy không xa bên sườn núi một bóng người đang tập tễnh đi tới. Đợi người này đi qua, hổ liền chồm tới cắn chết rồi ăn tươi nuốt sống. Trong chốc lát, miếng mồi ngon đã hết veo mà bụng hổ dữ vẫn còn đói. Con hổ liền bắt giữ linh hồn kẻ xấu số lại. Nếu tìm thêm được một người thứ hai cho hổ ăn thịt thì linh hồn ấy mới được tự do, giải thoát.
Và linh hồn bị hổ bắt giữ được gọi là “hổ trành”, hay “trành quỷ” 倀鬼 (ma trành) này đã đồng ý làm kẻ tay chân dẫn đường cho hổ. Khi gặp người, ma trành làm cho người ta mê man lú lẫn, tự cởi bỏ quần áo, giúp hổ ăn thịt được dễ dàng. Bởi thế, sách Thính vũ kí đàm – 聽雨記談, mới chép rằng “nhân ngộ hổ, y đái tự giải, giai trành sở vi” – 人遇虎衣帶自解皆倀所為 (người gặp hổ, tự cởi quần áo dây lưng ra hết, đó là do ma trành làm vậy).
Leopold Cadiere – người được mệnh danh là “Ông Già Việt Học” – trong sách Văn hóa, tín ngưỡng và thực hành tôn giáo người Việt đã dành nhiều trang để mô tả về nỗi sợ hổ cùng các câu chuyện liên quan đến “ma trành” của người Việt:
“Khi hổ bắt người, hồn người chết sẽ cưỡi lưng hổ. Hồn này gọi là ma hoặc là ràng, lang thang không huyệt, thiếu của cúng, sẽ điều khiển hổ buộc nó trở về nhà cũ của mình hầu kiếm của cúng”.
Để giải “ma trành”, nhà có người bị hổ ăn thịt phải “đi mót” lại những thứ quần áo hay vật dụng còn sót, làm một hình nộm hổ và người bằng giấy, đốt đi rồi đào sâu chôn chặt, để hồn ma còn vất vưởng trên lưng hổ sẽ được xuống mồ.
Leopold Cadiere kể lại câu chuyện “ma trành” do dân gian vùng thung lũng Nguồn Son truyền tụng như sau: “Có ông già tên Sâm, làm nghề thuốc, một hôm bị hổ vồ. Ít lâu sau, một người bạn, ông đội Nuôi mộng thấy ông ta hiện về và nói:
“Số tôi khổ lắm. Hổ đã bắt nhiều người nên trên lưng hết chỗ, tôi phải vất vưởng ngồi gần đuôi. Thật khổ. Cậu phải cứu mình”.
“Được rồi, người bạn trả lời, nhưng anh phải giúp tôi bẫy được hổ. Tôi hứa là sẽ đốt cho cậu hai nén nhang ở chùa Đức Thầy […]. Thế là ông đội Nuôi đã đào hố và hôm sau là bẫy được hổ”.
Những thông tin trên đây cho thấy, với người Việt, câu chuyện về hổ trành – ma cọp có khác so với người Trung Hoa.
Trong khi “hổ trành” hay “trành quỷ” của người Trung Hoa bằng lòng dẫn đường cho hổ đói đi bắt người khác để “thế mạng”, đổi lấy sự giải thoát linh hồn thì “ma cọp”, “ma trành” của người Việt do “lang thang không huyệt”, đói khát, nên phải “điều khiển hổ buộc nó trở về nhà cũ của mình” để “kiếm của cúng”. Và như vậy, không phải chủ ý mà là vô tình, “ma trành” trở thành kẻ dẫn đường cho hổ trở về bắt người nhà.
Lời ma trành “Số tôi khổ lắm. Hổ đã bắt nhiều người nên trên lưng hết chỗ, tôi phải vất vưởng ngồi gần đuôi”, cho thấy, những người bị hổ bắt, sau khi thân xác đã vào bụng con ác thú thì tất cả linh hồn vẫn bị cầm giữ trên lưng hổ. Không có sự thế chân, “đổi mạng” nào. Và cách duy nhất để giải thoát cho những oan hồn ấy là tương kể tựu kế, dùng sự giúp sức của “điệp viên hai mang”, kẻ dẫn đường thân tín của hổ để giết hổ!
Thông thường, do ma trành bị đói khát, nên lúc nào cũng chăm chắm điều khiển hổ đi kiếm đồ ăn, chỉ cho hổ tránh được các mối hiểm nguy. Bởi vậy, nếu không có “tay trong” như linh hồn ông già tên Sâm, thì khi đào hố bẫy hổ, dân gian cho rằng phải rải ngô rang trên lối đi. Khi hổ đến, ma trành nghe mùi thơm, rời lưng hổ nhảy xuống nhặt ngô ăn. Lúc này, hổ không có kẻ dẫn đường chỉ lối nữa nên sẽ bị sa bẫy! Khi ấy, người ta sẽ xem trên tai của con hổ có bao nhiêu khía, để biết được con ác thú đã ăn thịt bao nhiêu người. Có nghĩa mỗi một mạng người tương ứng với một khía ở lỗ tai hổ.
Như vậy, hổ trành, ma cọp, hay ma trành không phải là hồn ma của con hổ bị người ta giết, mà là hồn ma của kẻ xấu số bị hổ ăn thịt, không siêu thoát được, phải cưỡi trên lưng hổ, làm kẻ tay chân, dẫn đường cho hổ. Bởi thế, những kẻ giúp người khác làm điều ác gọi là ma trành hoặc hổ trành. Thành ngữ gốc Hán Vị hổ tác trành 為虎作倀 (Làm ma trành cho hổ) có nghĩa là làm tay sai, giúp kẻ ác làm điều ác là vậy.
Chúng ta cũng thấy, câu chuyện trành quỷ hay hổ trành của người Trung Hoa diễn biến theo cái vòng luẩn quẩn, bế tắc, bi thương và tàn nhẫn. Nghĩa là sự giải thoát của kẻ này đồng nghĩa với sự thay thế đầy bất hạnh của người kia. Không người này thì người kia, kẻ trước người sau phải lần lượt làm tay sai, dẫn đường cho hổ. Trong khi ma trành hay ma cọp của người Việt có thể được giải thoát một khi ác thú bị tiêu diệt mà không cần đến sự thế mạng nhẫn tâm nào.
Xuân Nhâm Dần 2022
