Nghệ sĩ Tòng Sơn tạ thế chiều 12 Tháng Sáu 2022. Theo người thân, sau nhiều năm tháng đau yếu, cuối cùng thì cơn xuất huyết dạ dày đã khiến ông nhập viện. Được hai tuần, bác sĩ lắc đầu và cho gia đình mang về nhà chuẩn bị hậu sự. Tang lễ của ông diễn ra tại giáo xứ Tân Hòa, quận Phú Nhuận. Ông được đưa đi an táng ở Hoa viên nghĩa trang Bình Dương, nơi có những người bạn cùng thời cũng có mộ phần ở đó.
Sau hai năm đại dịch, không dạy học được, cũng không có nơi nào để biểu diễn, người nghệ sĩ có cuộc đời phong trần này buồn bã và cô độc hơn bao giờ hết. Ông mang nhiều chứng bệnh như loét dạ dày nặng, suy tim, suy thận. Hồi Tháng Tám 2020, Tòng Sơn từng nhập viện vì ngã và cao huyết áp. Cũng may là lúc đó, dù trong đại dịch nhưng ông không bị nhiễm COVID-19. Mấy đứa học trò chỉ có thể nhắn tin hỏi thăm.
Năm 2013, Nghệ sĩ Tòng Sơn ra CD độc tấu thứ sáu của mình. Hấp háy đôi mắt cười, ông nói rằng giờ đây cũng đã hoàn thành tâm nguyện, những điều ông để lại, ghi dấu cuộc phiêu lưu hơn nửa thế kỷ trên đất Việt cùng tiếng kèn có một không hai. Trong những cuộc trò chuyện về đời mình, nghệ sĩ Tòng Sơn thường nói rằng ông đã đi qua nhiều cuộc tình, nhưng chung thủy và không thể rời xa được, vẫn là mối tình với chiếc khẩu cầm – harmonica. Cuộc gặp gỡ chớp nhoáng giữa những ngày tháng loạn lạc chạy giặc Pháp ở Vĩnh Long năm 1946, cậu trai trẻ Dương Ngô Tòng lượm được cây harmonica của một người lính lê dương đánh rơi. Sững sờ với âm thanh của cây kèn này như một tiếng sét ái tình chớp nhoáng, nên chàng trai đó quyết không bán lại cho bất kỳ ai, dù được trả giá cao.
Năm 1948, 18 tuổi, Tòng lên Sài Gòn học làm thợ sửa máy đánh chữ. Thuở đó, sửa máy đánh chữ, đặc biệt là chế máy đánh chữ có dấu tiếng Việt, là một nghề dễ sống. Tòng cũng nghĩ rằng mình sẽ sống hết cuộc đời như một anh thợ. Đêm đêm, đô thị đèn vàng nhắc nhớ đến quê nhà hay nỗi cô đơn của một chàng trai từ tỉnh lên thành thị, Tòng chỉ biết mượn cây harmonica làm âm thanh để bớt trống trải tâm hồn chứ chưa bao giờ nghĩ rằng mình có thể thành nghệ sĩ.
Học thêm chút nhạc lý cơ bản từ anh trai của mình, nghệ sĩ Tòng Sơn mày mò bắt chước chơi lại các bài hát được phát trên đài phát thanh. Nhiều bạn bè, người quen đã bất ngờ trầm trồ thích thú khi nghe Tòng chơi nhạc một cách điệu nghệ, chỉ với nhạc cụ bé xíu trong lòng bàn tay. Trong ca khúc Cây đàn bỏ quên của nhạc sĩ Phạm Duy, có câu hát tự vấn rằng “yêu tôi hay yêu đàn…?” cũng là sự mô tả những hoàn cảnh xã hội như vậy ở thời đầu thế kỷ 20. Thuở ấy, nét phong lưu thời mới ở các nghệ sĩ trẻ xuất hiện luôn cuốn hút các thiếu nữ. Là một thanh niên điển trai, ăn nói thu hút cộng thêm tài biểu diễn harmonica rất độc đáo, Tòng Sơn được không ít cô gái mới lớn thầm yêu trộm nhớ. Nhớ đến ngày tháng đó, nghệ sĩ Tòng Sơn cũng bật cười sảng khoái: “Thật ra cũng không biết là mấy cô gái đó thích tui hay là thích tiếng kèn harmonica của tui nữa”.
Do giỏi nghề làm dấu máy đánh chữ, cậu trai Dương Ngô Tòng được một nhà in mướn về làm thợ sắp chữ typo. Cũng từ công việc này, ông được hội kín chống Pháp nhờ làm để đánh truyền đơn. Thế nhưng không lâu sau đó, truyền đơn xuất hiện, bị truy nguyên nguồn gốc, mật thám Pháp tìm biết người chế bộ chữ Việt này chẳng ai khác hơn là cậu Tòng. Thế là mất việc, bị giải qua nhiều phòng giam thẩm tra như bót Dakao, Gia Định, Catinat… ông vẫn lén giấu theo mình cây harmonica làm bạn.
Nhờ tài thổi kèn và nụ cười hiền lành của ông Tòng Sơn mà lính gác luôn châm chước. Nghệ sĩ Tòng Sơn kể rằng nhiều khi lính gác buồn, gọi ông nói chơi cho nghe một bản harmonica. Ông thổi những bài nhạc Pháp mà khiến nhiều anh lính nhớ nhà đến sụt sùi. Người sẽ là nghệ sĩ harmonica đầu tiên của Việt Nam, lúc bấy giờ cảm nhận được rằng với cây harmonica, anh đã có một uy lực kỳ lạ với cuộc đời mà tạo hóa dành tặng, không phải ai cũng có được.
Điều tra chán, nhưng thấy ông Tòng Sơn chẳng có hội nhóm, hoạt động gì ngoài việc chế máy chữ tiếng Việt kiếm tiền nên người Pháp thả ông. Ra khỏi trại giam, chàng trai trẻ lại bước vào cuộc đời đầy gió bụi khó đoán phía trước, nhưng hành trang lại cũng chẳng có gì ngoài cây khẩu cầm định mệnh. Năm 1950, trong cuộc tuyển lựa tài năng của Đài Pháp Á, chàng trai Dương Ngô Tòng thử ghi danh dự thi môn harmonica.
Chưa tự tin, anh lấy thêm tên của ba mình ghép vào, để lỡ như có rớt thì còn lấy tên thiệt ráng thi thêm lần nữa. Nhưng ông được chấm hạng nhứt. Nghệ danh Tòng Sơn từ đó ra đời. Chỉ một lần xuất hiện, tài năng trình diễn của con người trẻ và rất mới Tòng Sơn hoàn toàn chinh phục khán thính giả. Cây kèn harmonica trước đó vốn chỉ được coi là một nhạc cụ hạng thứ, nhằm giải trí chứ không được so với những nhạc cụ khác như piano, violon… nhưng qua phần trình diễn có duyên của Tòng Sơn, từ năm 1955, đặc biệt từ album đầu tay bản băng magné Thần tượng thì harmonica đã hoàn toàn có một chỗ đứng đáng nể trên sân khấu biểu diễn của Việt Nam.
Tìm hiểu và tự học, nâng cấp khả năng của mình về harmonica, Tòng Sơn biến cây kèn nhỏ trở nên độc đáo khác thường. Đặc biệt từ khi nhuần nhuyễn kỹ thuật biểu diễn trên các loại harmonica chromatic – cây kèn mà nghệ sĩ Tòng Sơn vẫn nói đùa là “ông kèn sư phụ của harmonica”, tiếng kèn harmonica của ông không chỉ đem lại những giai điệu vui tươi mà còn sâu thẳm trong những bài tình ca có những lời hát không hạnh phúc.
Sân khấu miền Nam thập niên 1960 không dễ được xưng danh là quái kiệt. Những ai có danh hiệu đó chỉ đếm trên đầu ngón tay. Ngay như danh hài Tùng Lâm ở giai đoạn lừng lẫy nhất cũng chỉ mới được gọi là “tiểu quái kiệt” mà thôi. Nhưng ngoài 20 tuổi, Tòng Sơn đã được gọi là “quái kiệt” cùng với các nghệ sĩ tài danh khác như Trần Văn Trạch, Ba Vân, Bảy Xê… Sân khấu của hai nền Cộng hòa miền Nam luôn réo rắt tiếng kèn của ông, từ thành thị đến thôn quê với hàng trăm cuộc lưu diễn, mà chưa bao giờ gặp đối thủ.
Năm 1966, khi bộ phim cao bồi lừng danh The good, the bad and the ugly của đạo diễn Sergio Leone đến Sài Gòn, giai điệu bất hủ của cây harmonica do nhạc sư Ennio Morricone tạo ra đã làm giới trẻ trở nên mê đắm âm thanh nhạc cụ này. Liên tục nhiều năm sau đó, các loại phim cao bồi luôn được đánh dấu bằng âm thanh harmonica đã trở thành một phương tiện quảng bá độc đáo cho tài năng của nghệ sĩ Tòng Sơn. Gần như suốt cả một thập niên, đi đâu người ta cũng yêu cầu ông chơi lại bài nhạc cao bồi này, và cũng khi nhắc tới bài nhạc này, người ta lại cứ phải nhớ đến Tòng Sơn. Cũng vì bị ám ảnh bởi các ký ức này mà năm 2010, khi nghệ sĩ Tòng Sơn đi Mỹ lưu diễn, một nhà nhiếp ảnh đã mời ông đến khung cảnh Mễ Tây Cơ rất ư cao bồi quen thuộc để làm một loạt ảnh cho thỏa ước mong.
Nói về những điều thú vị mà người ta vẫn hay nhắc đến như việc ông có thể vừa chơi harmonica vừa ăn chuối hay uống bia, nghệ sĩ Tòng Sơn chỉ cười xòa: “Đó chỉ là tạp kỹ sân khấu qua ngày. Quan trọng là nghệ thuật chứ không phải điều đó”. Ấy vậy mà đâu phải chuyện chơi. Đã có những người chơi harmonica thử vượt qua kỹ năng đó suýt nghẹt thở vì chuối.
Dắt kèn vào túi, nghệ sĩ Tòng Sơn rong ruổi khắp mọi nơi và chưa bao giờ nghĩ mình là một “bậc thầy”. Cho đến khi từng người một tìm đến nơi ông biểu diễn, bái sư và xin theo học harmonica, nghệ sĩ Tòng Sơn mới biết rằng mình đã có một “triều đại” harmonica xung quanh. Hồi năm 2015, Hoàng Hòa, một trong những “đệ tử” chân truyền từng theo ông gần 10 năm, đã đến làm lễ xin ông chứng nhận việc hình thành một lớp dạy harmonica đời sau, để gọi là nối tiếp sự nghiệp của quái kiệt Tòng Sơn.
Cho đến gần 80 tuổi, nghệ sĩ Tòng Sơn vẫn rong ruổi một mình trên xe gắn máy, đi khắp nơi thăm bạn bè, dáng vẻ phong trần nhìn như chỉ mới 50 tuổi. Tháng Sáu 2013, Bộ Văn hóa Thông tin đòi ra luật, bắt người sống bằng nghề biểu diễn phải thi lấy chứng chỉ hành nghề, nếu không thì cấm lên sân khấu. “Tao nghe nói nó hỏi toàn chính trị gì không, chứ đâu có hỏi nghề, kiểu này tiêu”, ông Tòng Sơn kể, lúc đó mặt ông rầu thấy rõ. Ngày ông Tòng Sơn đi thi lấy giấy phép hành nghề, ông thấy “ban giám khảo” toàn bọn trẻ ranh; người già nhất lúc đó cũng nhỏ hơn ông gần 15 tuổi. Do nhuộm tóc đen, dáng vẻ khỏe mạnh nên ông bị hỏi “hành nghề bao lâu rồi?”. Ông đáp “Dạ cũng khoảng 50 năm rồi”. Toàn ban giám khảo im lặng nhìn nhau, giở hồ sơ thấy nghệ sĩ Tòng Sơn – một cái tên lớn trên sân khấu của cả hai chế độ, rồi im lặng cho ông qua.
Khi còn khỏe, hàng tuần, trên căn gác mà ông thuê nhiều năm nay trên đường nhà thờ Đa Minh vẫn vang lên tiếng kèn của nhiều đời học trò đến thụ giáo. Thỉnh thoảng trong các buổi dạy, nghệ sĩ Tòng Sơn được học trò xin ông mang ra giới thiệu bộ sưu tập của mình, là những cây harmonica lớn nhỏ đã cùng ông theo năm tháng. Học trò có đứa nhìn xanh mắt. Có cây đã từng vang lên vào lúc ông chỉ mới là một chàng thanh niên đầy nhiệt huyết, có cây vừa mới theo chân ông ở một điểm diễn lúc xế chiều hôm nọ. Ở lúc đầy đủ nhất, nghệ sĩ Tòng Sơn từng có bộ sưu tập harmonica vô giá với hơn 100 cây kèn đủ loại. Về sau, do khó khăn và được nài mua, nên ông bán bớt để chi dùng cho sinh hoạt thường nhật. Nghệ sĩ Tòng Sơn kể, mấy cái kèn thì có nghĩa gì đâu, nhưng mỗi lần bán đi ông tiếc đứt ruột. Điều duy nhất lưu luyến và níu chặt ông với cuộc đời này là tiếng kèn hư ảo mà ông chưa bao giờ muốn rời xa, dù năm nay lúc ra đi, ông đã 92 tuổi và có 70 năm phiêu lưu cùng harmonica qua cõi nhân gian này.
Một trong những bản nhạc mà nghệ sĩ Tòng Sơn hay nhắc tới, và cũng hay chơi cho học trò và bạn bè nghe là bài Xóm đêm của Phạm Đình Chương. Giai điệu của bài hát này dìu dặt và cô đơn, lại được lối biểu diễn nhấn, thả điệu nghệ kiểu blues của Tòng Sơn, dễ làm người nghe chìm đắm vào một không gian khác. Một căn gác nhỏ, một lối đi hiu hắt cho mình, phía sau sân khấu rực rỡ ánh đèn màu nhộn nhịp, cũng chính là cuộc sống của ông.
“Xóm đêm như cuộc đời tôi, đêm về lặng lẽ như vậy đó”, nghệ sĩ Tòng Sơn nói. Đời ông là một chuỗi dài những câu chuyện diễm tình, nhưng lưu lại đáng nhớ vẫn là đời vợ đầu với 10 đứa con. Sau khi chia tay, vợ ông đi nước ngoài, con cái thì lưu lạc. Và rồi ông sống một mình với cây harmonica. Theo tự ông lý giải thì dường như chính cái nghiệp sân khấu buộc ông phải chọn phần tự do nhất để theo nghề. Nhưng giữ được nghề mà không giữ được sự sum vầy lẽ thường. “Cuộc đời khó đoán, biết đâu mình chọn sống như một người bình thường thì lại không giữ được Tòng Sơn” – ông nheo mắt cười…
Xem lại một buổi biểu diễn của nghệ sĩ Tòng Sơn
