Viết trên The New York Times ngày 26 Tháng Một 2023, nhà báo Nga Mikhail Zygar, tác giả quyển All the Kremlin’s Men: Inside the Court of Vladimir Putin, nhận định rằng trên chính trường Nga hiện tại, không nhân vật nào quyền lực hơn Yevgeny Prigozhin – nếu không kể Tổng thống Vladimir Putin.
___________
Binh biến ở Nga: Quân đánh thuê chống quân chính phủ?
___________
Nhân vật quyền lực số một nước Nga, sau Vladimir Putin
Là người sáng lập công ty quân sự tư nhân Wagner với đám lính đánh thuê thiện chiến (Wagner vừa bị Mỹ đưa vào danh sách trừng phạt vào ngày 26 Tháng Một 2023), Prigozhin là kẻ giờ đây “hét ra lửa, xịt ra khói”, không coi đám tướng bốn sao Nga ra gì, và có thể “muốn gì được nấy”…
Ngay từ đầu cuộc chiến Ukraine, Putin luôn chủ động giành vị thế quyền lực số một, bảo đảm rằng các đối thủ cạnh tranh không thể xuất hiện với hình ảnh lấn át mình và rằng tình thế đưa đất nước vào chiến tranh không tạo ra một nhà lãnh đạo quân sự nào có thể gây ra mối đe dọa cho ngai vàng Sa hoàng thời hiện đại của mình. Hè 2022, khi vị tướng đầy tham vọng Alexander Lapin bắt đầu nhận được ủng hộ của công chúng, Putin lập tức cho đương sự về vườn.
Tuy nhiên, Putin không thể ngăn chặn sự nổi trội của Prigozhin. Uy thế nhân vật này hiện lấn lướt cả những kẻ đeo lon bốn sao trong quân đội Nga và những kẻ vốn lâu nay là tay chân thân cận nhất của Putin, từ Bộ trưởng Quốc phòng Sergei Shoigu; Thư ký Hội đồng An ninh Nikolai Patrushev; Giám đốc điều hành tập đoàn quốc phòng khổng lồ thuộc sở hữu nhà nước Nga, Rostec, Sergei Chemezov; đến người bạn thân nhất của Putin, Yury Kovalchuk. Prigozhin qua mặt tất cả và ngày càng cho thấy mình là tay chơi quan trọng nhất ở Nga.
Sự trỗi dậy cực nhanh của Prigozhin bắt đầu vào Hè 2022 khi ông đích thân đến các nhà tù Nga và tuyển lính cho đội quân Wagner riêng của mình. Để làm được điều này, Prigozhin phải cùng lúc tiếp quản một số cơ quan an ninh chủ chốt: Cơ quan Tòa án Liên bang, một nhà nước trong một nhà nước; Cơ quan tình báo FSB; Bộ Nội vụ; Văn phòng Tổng Công tố; và Ủy ban Điều tra Trung ương. Tất cả cơ quan đó vốn luôn được hưởng qui chế đặc biệt. Họ chỉ báo cáo với Putin và không ai dám hó hé với họ.
Dấu hiệu tiếp theo về địa vị mới của Prigozhin là cuộc đối đầu công khai của đương sự với Bộ Quốc phòng và Bộ Tổng tham mưu. Cuộc xung đột này là một hiện tượng mới đối với hệ thống chính trị Nga. Prigozhin cuối cùng xây dựng được hình ảnh như một chiến binh hiệu quả. Ông ta không trực thuộc Bộ Quốc phòng, không nằm trong hệ thống quan liêu của quân đội và ông ta tự xác định nhiệm vụ, mục tiêu lẫn khung thời gian thực hiện. Putin hoàn toàn hài lòng. Bằng chứng là Putin đã cho phép Prigozhin chỉ trích một cách thô lỗ và mắng xối xả vào mặt các tướng lĩnh khác.
“Búa tạ Wagner”
Mùa thu năm ngoái, Yevgeny Nuzhin, một cựu tù nhân Nga trốn sang Ukraine sau khi được Wagner tuyển dụng và sau đó trở lại Nga sau một cuộc trao đổi tù nhân, đã bị giết bằng búa tạ. Video về vụ thảm sát xuất hiện vào Tháng Mười Một 2022 rõ ràng nhằm mục đích cảnh báo cho tất cả kẻ đào ngũ trong tương lai. Đáng ngạc nhiên, sự man rợ này được nhiều người hâm mộ. Nhiều cửa hàng ở Nga bắt đầu bán “Búa tạ Wagner” cũng như quà lưu niệm và nhãn dán xe hơi có biểu tượng Wagner.
Prigozhin, người tuyên bố ủng hộ việc giết Nuzhin, trở thành một “anh hùng dân gian”. Không chỉ dân lao động, giới chính trị gia và doanh nhân cấp tiến cũng bị thu hút bởi Prigozhin. Nhà lãnh đạo Chechnya, Ramzan Kadyrov, người trước đây có quan hệ trực tiếp với ông Putin, bây giờ cũng phải báo cáo với Prigozhin. Konstantin Malofeev, chủ sở hữu kênh cực kỳ bảo thủ Tsargrad TV, người ủng hộ cuộc tấn công của Nga vào Donbas năm 2014, đồng thời là nhà tư tưởng của chủ nghĩa phát xít Nga hiện đại; cùng triết gia Aleksandr Dugin, cũng ca ngợi Prigozhin. Nhân vật này còn là người hùng đối với các phóng viên quân đội “yêu nước”.
Prigozhin đúng là đang ở vị thế “dưới một người, trên vạn người”. Ông bắt đầu chống lại Thống đốc St. Petersburg, Alexander Beglov, một cộng sự lâu năm của Putin. “Những kẻ như Beglov sớm muộn gì cũng sẽ bị xã hội chúng ta nghiền nát như sâu bọ,” Prigozhin viết gần đây. Xét về mặt nào đó, thành tích chiến trường của đạo quân Wagner đã giúp Prigozhin củng cố quyền lực.
Ngày 10 Tháng Một 2023, Prigozhin viết trên Telegram rằng các chiến binh Wagner đã chiếm thành phố Soledar của Ukraine. Đây là chiến thắng tuyên truyền mạnh mẽ và là bằng chứng thuyết phục rằng Wagner là một trong những đơn vị sẵn sàng chiến đấu nhất của Nga. Prigozhin thậm chí phủ nhận việc chiếm Soledar là thành tích của quân đội chính quy Nga.
Từ một kẻ bán hotdog
Yevgeny Prigozhin là kẻ xuất thân như thế nào? Trong bài báo ngày 24 Tháng Một 2023, The Guardian cho biết:
Yevgeny Prigozhin sinh ra ở Leningrad, nay là St Petersburg, vào năm 1961, chín năm sau Putin. Cha mất khi đương sự còn nhỏ. Prigozhin kể rằng mẹ mình làm việc trong một bệnh viện. Prigozhin được gửi đến một học viện thể thao nhưng không thành công với tư cách là một vận động viên chuyên nghiệp. Sau khi học xong, Prigozhin giao du với đám giang hồ vặt. Tài liệu tòa án năm 1981, được The Guardian xem và lần đầu tiên được cơ quan điều tra Nga Meduza công bố, có kể một chuyện.
Một buổi tối Tháng Ba 1980, giai đoạn cuối cùng của thời kỳ Leonid Brezhnev cai trị Liên Xô, Prigozhin – lúc đó 18 tuổi – và ba người bạn rời một quán cà phê ở St Petersburg lúc gần nửa đêm. Chúng thấy một phụ nữ đi một mình dọc con phố tối. Một trong những người bạn của Prigozhin đánh lạc hướng người phụ nữ bằng cách xin điếu thuốc. Khi cô chuẩn bị mở ví, Prigozhin lẻn ra sau lưng và bóp cổ nạn nhân, siết chặt cho đến khi nạn nhân bất tỉnh. Sau đó, một đồng bọn Prigozhin tuột giày nạn nhân trong khi Prigozhin tháo đôi bông tai vàng. Cả bốn phóng đi bỏ mặc người phụ nữ nằm dưới lòng đường…
Hồ sơ tòa cho biết đó là một trong nhiều vụ cướp mà Prigozhin và đám giang hồ của hắn thực hiện ở St Petersburg trong vài tháng. Prigozhin bị kết án 13 năm tù, ngồi trong khám gỡ lịch cho đến hết phần còn lại của thập niên, bỏ lỡ những sự kiện chính trị đình đám của lịch sử Liên Xô, trong đó có cái chết của Tổng bí thư Leonid Brezhnev cũng như phong trào perestroika (đổi mới) của Mikhail Gorbachev. Prigozhin được trả tự do vào năm 1990, khi Liên Xô đang trong cơn hấp hối. Trở lại St Petersburg, Prigozhin nhận thấy thành phố đang trên bối cảnh của sự biến đổi lớn.
Prigozhin “khởi nghiệp” một cách khiêm tốn bằng nghề bán hotdog. “Chúng tôi kiếm được 1,000 đôla một tháng, số tiền tính bằng đồng rúp là cả núi; mẹ tôi khó có thể đếm hết,” Prigozhin nói với cổng thông tin St Petersburg Gorod 812 vào năm 2011, một trong những cuộc phỏng vấn hiếm hoi của đương sự. Chẳng lâu sau, Prigozhin sở hữu cổ phần trong một chuỗi siêu thị. Năm 1995, Prigozhin quyết định đến lúc mở một nhà hàng cùng với các đối tác kinh doanh. Hắn tìm được Tony Gear, một quản trị viên khách sạn người Anh trước đây làm tại khách sạn Savoy ở London và giờ làm tại một trong số ít khách sạn sang trọng ở St Petersburg.
Thâm nhập sâu vào Kremlin
Prigozhin thuê Gear quản lý một cửa hàng rượu đầu tiên, sau đó là nhà hàng mới mở, đặt tên là Old Customs House, nằm trên Đảo Vasilievsky của St Petersburg. Ban đầu, Old Customs House thuê vũ nữ thoát y như một cách để thu hút khách hàng, nhưng sau đó nhà hàng nổi tiếng nhờ thức ăn ngon nên vũ nữ được cho nghỉ. Các ngôi sao nhạc pop và doanh nhân thích đến Old Customs House, tương tự Thị trưởng St Petersburg, Anatoly Sobchak, người thỉnh thoảng đến cùng Phó Thị trưởng Vladimir Putin.
Thời gian này, Prigozhin kết thân với nghệ sĩ cello nổi tiếng Mstislav Rostropovich. Khi Rostropovich tiếp Nữ hoàng Tây Ban Nha tại nhà riêng ở St Petersburg vào năm 2001, Prigozhin đã đứng ra thầu cung cấp dịch vụ ăn uống. Rostropovich thậm chí mời Prigozhin và vợ đến dự buổi dạ tiệc tại Barbican, một phần của lễ kỷ niệm sinh nhật lần thứ 75 của ông ở London vào năm 2002.
Thời điểm đó, Putin đã trở thành Tổng thống Nga. Trong những năm đầu cầm quyền, Putin thường tiếp khách nước ngoài ở thị trấn quê nhà, và thỉnh thoảng đưa họ đến nhà hàng Old Customs House hoặc đến New Island, một chiếc thuyền mà Prigozhin biến thành nhà hàng nổi. Lật lại những bức ảnh về các cuộc tiếp xúc của Putin, người ta có thể thấy Prigozhin. Trong một bức, Prigozhin “nấp” sau bàn khi Putin ăn tối với Tổng thống George Bush; trong một bức, Prigozhin lượn lờ phía sau Hoàng tử Charles tại buổi tiếp tân năm 2003 ở Viện bảo tàng Hermitage của St Petersburg.
Trước đó, Prigozhin bắt đầu giành được các hợp đồng phục vụ cho những sự kiện lớn của chính phủ thông qua Concord, một công ty cổ phần mà hắn thành lập vào những năm 1990. Năm 2012, Prigozhin giành được hợp đồng trị giá hơn 10.5 tỷ rúp (khoảng $248 triệu) để cung cấp thực phẩm cho các trường học ở Moscow.
Cơ hội mới nảy sinh khi Nga sáp nhập Crimea vào Tháng Ba 2014 và can thiệp quân sự vào miền Đông Ukraine ngay sau đó. Putin phủ nhận rằng quân đội chính quy Nga đã tham gia cả hai vụ xâm lược, dù có rất nhiều bằng chứng ngược lại. Kremlin bắt đầu nghĩ cách làm sao trò ném đá giấu tay trở nên hợp lý. Thế là tập đoàn quân sự tư nhân Wagner ra đời.
Prigozhin có đất ở Molkino, miền Nam nước Nga, nơi các công ty có liên hệ với Prigozhin bắt đầu xây dựng căn cứ cho các tay súng đánh thuê dưới vỏ bọc trại thiếu nhi. Không chỉ cung cấp lính đánh thuê, Wagner của Prigozhin còn định cung cấp cả thực phẩm và các nhu yếu phẩm khác cho quân đội Nga. Thoạt đầu, kế hoạch không thành hiện thực, nhưng đến năm 2015, các công ty của Prigozhin đã giành được những hợp đồng lớn trị giá hơn 92 tỷ rúp (khoảng $1.24 tỷ) để nuôi quân đội Nga, theo cuộc điều tra của tạp chí Forbes Russia.
Prigozhin và chính trường Mỹ
Thời điểm quan trọng đối với Prigozhin đến vào cuối năm 2015 khi Putin can thiệp quân sự vào Syria để hỗ trợ chế độ Bashar al-Assad. Prigozhin lập tức giành được các hợp đồng cung cấp thực phẩm và vật tư, dĩ nhiên cả lính đánh thuê Wagner. Ở Syria, Wagner cho thấy chúng là một lực lượng chiến đấu đáng gờm và hung ác, sẵn sàng chặt đầu người Syria. Không chỉ xây dựng đội quân tác chiến ngoài mặt trận, Prigozhin còn thành lập một “đội quân bàn phím” để tuyên truyền ủng hộ Nga đồng thời gây nhiễu loạn thế giới.
Một cáo trạng bắt nguồn từ cuộc điều tra của công tố viên đặc biệt Hoa Kỳ Robert Mueller liên quan sự can thiệp Nga vào cuộc bầu cử Hoa Kỳ năm 2016 đã cáo buộc Prigozhin và các công ty có liên hệ với hắn đứng đằng sau một mạng lưới “chiến binh bàn phím” trên Facebook và Twitter ủng hộ Donald Trump. Các tài khoản giả mạo liên tục chia sẻ nội dung ủng hộ Trump và thậm chí trả tiền cho một số người Mỹ mua thiết bị dùng cho các cuộc biểu tình.
Vài ngày trước khi Prigozhin bước sang tuổi 55 vào Tháng Năm 2016, bản cáo trạng cho biết, một trong những nhân vật Facebook giả mạo người Mỹ đã trả tiền cho một người Mỹ thật để đương sự đứng bên ngoài Tòa Bạch Ốc giơ tấm biển ghi “Chúc mừng sinh nhật lần thứ 55, ông chủ thân yêu” (“Happy 55th birthday, dear boss”).
Những nhà báo Nga điều tra hoạt động của Prigozhin đều đối mặt các mối đe dọa tính mạng. Sau khi tờ Novaya Gazeta tiến hành cuộc điều tra nhằm vào Prigozhin vào năm 2018, một chiếc đầu cừu đực bị chặt rời đã được gửi đến tòa soạn và nhà báo viết bài điều tra nhận một vòng hoa tang tại địa chỉ nhà riêng. Ba nhà báo Nga đến Cộng hòa Trung Phi vào năm 2018 để điều tra các hoạt động của Wagner ở đó đã bị giết thảm!
Thời điểm này, các hoạt động của Prigozhin đã lan rộng ở ít nhất 10 quốc gia châu Phi, nơi Wagner cung cấp các dịch vụ huấn luyện vũ khí và an ninh. Prigozhin điều hành mạng lưới toàn cầu từ một văn phòng trên đảo Vasilievsky của St Petersburg, không xa Old Customs House, nơi ông và Tony Gear bắt đầu kinh doanh nhà hàng hai thập niên trước. Dù không có chức vụ chính thức nhưng Prigozhin thường xuyên dự các cuộc họp cấp cao liên quan những hợp đồng quốc phòng. Đương sự thậm chí tham gia cuộc gặp song phương giữa Putin và Tổng thống Madagasca, Hery Rajaonarimampianina, tại Kremlin vào Tháng Tư 2018…
Sau nhiều năm phủ nhận mọi mối liên hệ với Wagner, Prigozhin tự tin tuyên bố vào Tháng Chín rằng hắn đã thành lập nhóm này vào năm 2014. Việc thừa nhận được đưa ra sau khi một video lan truyền, do nhóm của Prigozhin rò rỉ, cho thấy Prigozhin đang ở trong một nhà tù kêu gọi tù nhân nhập ngũ. Prigozhin nói, họ có thể chết ở mặt trận nhưng nếu sống sót sáu tháng, họ sẽ được trả tự do, được ân xá hoàn toàn và được trả công hậu hĩnh. Mykhailo Podolyak, cố vấn của Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, mới đây cho biết Wagner đã tuyển hơn 38,000 tù nhân những tháng gần đây và 30,000 lính đánh thuê Wagner đã bị giết, bị thương, bị bắt hoặc mất tích…
Thật ra Wagner là một đội quân hổ lốn. Sự tàn ác có thừa của chúng vẫn không thể che giấu được sự thiếu thốn kỹ năng chiến đấu. Một phóng sự đặc biệt của Reuters ngày 26 Tháng Một 2023 cho thấy một nghĩa trang khổng lồ tại làng Bakinskaya ở vùng Krasnodar đang chứa đầy mồ của lính đánh thuê Wagner. Trong khi đó, Kremlin mới đây phao tin Ukraine đang phối hợp CIA để lập kế hoạch ám sát Yevgeny Prigozhin – như bản tin The Daily Beast ngày 24 Tháng Một 2023 cho biết.
_____________
Bài đã đăng trên Saigon Nhỏ vào tháng 1-2023
