Một trận động đất 7.8 độ richter, giết chết hơn 5 ngàn người và tàn phá trên diện rộng ở Đông Nam Thổ Nhĩ Kỳ và quốc gia láng giềng Syria trước bình minh giờ địa phương ngày thứ Hai, 6 Tháng Hai còn gây ra hàng chục cơn dư chấn mạnh. Tại sao một trận động đất “phá kỷ lục” lại xảy ra trong khu vực hiếm khi có động đất lớn này. Có điều gì bất thường?
Phá kỷ lục trận động đất năm 1939
Theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (U.S. Geological Survey-USGS), trận động đất đầu tiên xảy ra gần thị trấn Nurdagi ở tỉnh Gaziantep của Thổ Nhĩ Kỳ nhưng xa tận đảo Cyprus và Lebanon cũng cảm thấy rung chuyển. Động đất được đo bằng cường độ theo thang điểm logarit (logarithmic scale) với mỗi con số đại diện cho sức mạnh tăng gấp mười lần. Dù về mặt kỹ thuật không có giới hạn mạnh nhất, nhưng trận động đất mạnh nhất từng được ghi nhận là trận động đất 9,5 độ richter tấn công Chile vào Tháng Năm, 1960.
Dựa trên thang đo này, trận động đất 7.8 độ richter là rất mạnh. Hàng chục dư chấn hủy diệt (đó là những trận động đất nhỏ hơn xảy ra trong cùng một khu vực sau trận động đất chính) tiếp tục nhồi thêm sự tàn phá. Một dư chấn 6.7 độ xuất hiện sau trận đầu 11 phút. Rồi dư chấn mạnh 7.5 độ xảy ra sau 1 giờ chiều giờ địa phương có thể xem là một trận động đất “song song” có cường độ tương tự xảy ra gần vị trí ban đầu. Yaareb Altaweel, nhà địa chấn học tại Trung tâm Thông tin Động đất Quốc gia ở tiểu bang Colorado nhận định: “Thổ Nhĩ Kỳ ngồi trên một chảo nóng động đất”.
Theo Stephen Hicks, nhà địa chấn học tại Đại học College London, mảng kiến tạo Ả-rập (Arabian plate) đang trượt về phía Bắc với tốc độ khoảng 11 mm (gần nửa inch) mỗi năm. Thổ Nhĩ Kỳ, nằm trên mảng Anatolian nên bị đẩy về phía Tây. Chuyển động này có nghĩa là Thổ Nhĩ Kỳ có hai đường đứt gãy (fault) chính, nơi phát sinh động đất. Đó là đường đứt gãy Bắc Anatolian dài 930 dặm và đường đứt gãy Đông Anatolian dài hơn 300 dặm.
Nhiều trận động đất lớn nhất tại Thổ Nhĩ Kỳ bắt nguồn từ đường đứt gãy Bắc Anatolian và nó được quan tâm nhất vì nguy cơ xảy ra một trận động đất lớn gần thành phố Istanbul đông dân là rất cao. “Nhưng trận động đất lần này nằm dọc theo đường đứt gãy Đông Anatolia, nơi chưa có trận động đất nào lớn hơn 7 độ Richter, ít nhất là kể từ khi mạng lưới giám sát địa chấn của chúng tôi được thiết lập vào thập niên 1900 – Hicks giải thích – Việc chưa xảy ra trận động đất lớn nào trong thế kỷ qua dọc đường đứt gãy Đông Anatolia, kết hợp với sự di chuyển về phía bắc của mảng kiến tạo Ả-rập càng tăng thêm sự chèn ép trong khu vực chỉ chờ thời gian là bung vỡ.
Trận động đất mới xảy ra ở đoạn đứt gẫy ‘strike-slip fault’ (một vết nứt dưới lớp vỏ Trái đất, nơi các tảng đá trượt qua nhau theo chiều ngang cho đến khi nổ tung). Trận động đất này là trận động đất lớn nhất từng được ghi nhận bằng máy móc ở Thổ Nhĩ Kỳ, phá kỷ lục của trận động đất gần 7.8 độ Richter vào Tháng Mười Hai, 1939 ở Đông Bắc, gần đường đứt gãy Bắc Anatolian”.
Sau năm 1939, những trận động đất tiếp theo đều yếu hơn. Tháng Ba, 1970, trận động đất 7.1 độ giết chết hơn 1,000 người và phá hủy hơn 8,000 ngôi nhà. Đến Tháng Tám, 1999, trận động đất mạnh 7.4 độ làm rung chuyển vùng Tây Bắc khiến hơn 17,000 người thiệt mạng và hơn 250,000 người phải di tản. Vài tháng sau là trận động đất 7.2 độ khiến hơn 800 người thiệt mạng. Gần nhất là trận động đất mạnh 6.7 độ cũng xảy ra ở miền Đông vào ngày 24 Tháng Một, 2020.
Các yếu tố hợp lực gây ra thiệt hại nặng nề
Người chết nhiều là kết quả của một số yếu tố: Quy mô lớn của trận động đất; xảy ra tương đối gần bề mặt; và nơi có đông người sinh sống. Trận động đất ngày 6 Tháng Hai nằm sâu chỉ khoảng 11 dặm dưới bề mặt trái đất nên sóng địa chấn không phải di chuyển xa để tấn công nhà cửa trên bề mặt làm cho chúng rung chuyển dữ dội hơn đến mức sụp đổ mang theo những người sống bên trong. Altaweel lưu ý: “Các dư chấn từ trận động đất mới cũng rất lớn và dự kiến sẽ còn nữa. Chúng tôi đã ghi nhận được khoảng 40 dư chấn lớn nhỏ. Dù truyền thông chỉ quan tâm đến những dư chấn lớn nhưng dư chấn nhỏ vẫn có thể gây thiệt hại”.
USGS công bố báo cáo nêu rõ: “Dân cư ở khu vực vừa xảy ra động đất cư trú trong các công trình kiến trúc rất dễ bị động đất làm cho rung lắc mạnh, dù vẫn có một số công trình trụ vững. Các ngôi nhà xây gạch không bê tông cốt thép một hai tầng có nguy cơ lớn nhất. Chúng không chuyển động theo động đất mà trì lại đến lúc bị bẻ gẫy và sụp đổ”. Chết nhiều cũng là do trận động đất mới 7.8 độ xảy ra ở khu vực Đông Nam, nơi hiếm xảy ra trận động đất nào lớn như miền Bắc nên người dân thiếu chuẩn bị. Các quy tắc xây dựng chống động đất cũng không được quan tâm – dẫn lại từ The Washington Post.
