Nếu bạn là nhà văn nhưng óc sáng tạo đã bị thui chột? Những công cụ công nghệ có thể trợ giúp bạn dù chúng không thể biến bạn thành một nhà văn nổi tiếng.
Các trợ thủ viết lách nở rộ
Tạm gạt các chương trình (phần mềm, ứng dụng) soạn thảo văn bản Microsoft Word và Google Docs sang một bên, một số công cụ trí tuệ nhân tạo (AI) mới có thể giúp bạn soạn thảo văn bản và viết văn, bài luận dễ dàng hơn và tốt hơn mà chẳng cần động não hay sử dụng nhiều đầu ngón tay. Bạn sẽ không thể sơn ngôi nhà của mình bằng chiếc cọ nhỏ màu nước và bạn cũng sẽ không nấu một bữa tối bốn món ngon miệng nếu chỉ dùng mỗi lò nướng bánh mì! Các dự án khác nhau đòi hỏi các công cụ “chuẩn” khác nhau nếu muốn có một kết quả hoàn hảo, dù là vẽ tranh hay nấu ăn. Tuy nhiên, quy luật đó thất bại khi nói đến một công việc đặc thù trong cuộc sống con người: Viết lách.
Cho dù chỉ ghi chú cuộc họp, viết một bản ghi nhớ hay soạn một báo cáo dài hàng chục trang, chúng ta luôn phải dùng một phần mềm để biên tập và soạn thảo văn bản. Nhưng nói thế không có nghĩa những phần mềm này là công cụ thích hợp cho mọi hoạt động viết lách, vì viết không chỉ là công việc mà còn là sự sáng tạo. Có nhiều loại văn bản khác nhau: Bài báo, email, bài post lên blog, sách, truyện, kịch bản. Nếu sử dụng chỉ một công cụ cho tất cả những thứ này thì chẳng khác gì lên kế hoạch phóng tên lửa với chỉ một… chiếc máy tính!
Một dự án viết đơn lẻ cũng có các giai đoạn rất khác nhau, đầu tiên là động não, thể hiện ra từ ngữ và cuối cùng là chỉnh sửa, hoàn thiện. Mỗi giai đoạn đòi hỏi cách làm riêng và công cụ riêng. Để biết bộ công cụ viết cần những gì, bạn hãy nghĩ về những thách thức khác nhau gặp phải trước khi viết. Mỗi thách thức phải được giải quyết bằng một loại phần mềm khác nhau. Cho dù bạn viết một bản tin đăng trên mạng xã hội hay soạn một báo cáo (chưa nói đến viết truyện) thì việc tìm kiếm điều gì đó để thể hiện thường là phần khó nhất.
Rất thường xuyên, bạn nghĩ ra điều gì hay ho để viết rồi quên ngay sau đó và có thể không bao giờ quay lại. Đó là lý do tại sao bạn cần phải thiết lập một hệ thống nghiêm túc để ghi lại tất cả các ý tưởng khác nhau xuất hiện bất chợt trong đầu, ghi lại các cụm từ hoặc nhận xét nhỏ mà bạn có thể muốn sử dụng trong báo cáo, bài báo hoặc truyện sau này.
Có người giữ tất cả ý tưởng phát sinh trong một cuốn sổ nhỏ, nhưng khi lật hết trang này sang trang khác chúng thường rối rắm nên rất khó tìm được ý tưởng phù hợp khi cần. Có người ghi tất cả ý tưởng vào một cuốn sổ kỹ thuật số trên điện thoại hoặc máy tính bằng các phần mềm như Evernote hoặc Coda. Chúng vừa giúp ghi nhanh vừa dễ tìm kiếm khi cần bằng những từ “nhấn” mà không phải mở cả một folder để xem từng ghi chú bên trong.
Sau khi xác định được mục tiêu hay chủ đề bài viết, việc viết bản thảo đầu tiên lại là một thách thức lớn nữa, vì thường các ý tưởng của chúng ta hơi lộn xộn trước khi chúng ta viết chúng trên máy tính. Một số người tự sắp xếp các ý tưởng trong bài viết, nhưng đối với nhiều người việc bắt đầu bằng một dàn bài sẽ rất hữu ích. Có những người vẫn kiên trì dùng thẻ mục lục, ghi chú dán nhưng phần lớn biến thẻ mục lục và ghi chú dán thành kỹ thuật số thông qua ứng dụng bảng trắng ảo (virtual whiteboard) chẳng hạn.
Có nhiều ứng dụng để làm công việc này. Một số có sẵn trên thị trường dưới dạng công cụ phác thảo (như Workflowy), một số là bảng trắng kỹ thuật số (như Miro) và một số là ứng dụng “sơ đồ tư duy” (như Coggle hay MindMeister). Bằng cách sắp xếp lại các ghi chú, phần mềm MindMeister giúp bạn chuyển từ một mớ ý tưởng lộn xộn sang một dàn ý tưởng mạch lạc hơn. Không giống như tấm bảng trong lớp học, nguy cơ nó bị xóa là ít hơn rất nhiều.
Hết thời nhà văn-nhà báo?
Nhà văn có nhiều cách làm việc khác nhau, nhưng không có gì khó khăn hơn là nhìn chằm chằm vào trang trắng của phần mềm xử lý văn bản mà không biết viết gì! (một mẹo nhỏ là mở Facebook trong cửa sổ trình duyệt (browser) và viết vài đoạn như thể sắp đăng gì đó để giải toả căng thẳng).
Gần đây nhiều nhà văn đã bắt đầu tranh thủ sự trợ giúp của các công cụ trí tuệ nhân tạo (AI) như ChatGPT. Các công cụ này sẽ nhanh chóng tạo bản phác thảo đầu tiên chỉ bằng một vài từ hoặc gợi ý ngắn gọn của bạn. Gần như ngay lập tức, ChatGPT cho ra một bản nháp, để bạn sửa đổi và phát triển thêm. Vấn nạn “bế tắc trang trắng” đã được giải quyết. Với tốc độ đánh máy chậm, nhiều nhà văn không thể viết đủ nhanh nên bị mất đi nhiều ý tưởng tuyệt vời.
Giải pháp: Hãy quên bàn phím máy tính. Giờ đây, việc đọc một ý tưởng vào điện thoại hoặc máy tính vừa nhanh chóng vừa dễ dàng. Sau đó tải bản đọc này lên một ứng dựng để biến nó thành văn bản. Làm như thế không chỉ cho phép bạn không để lọt ý tưởng nào mà còn là một chiến lược tuyệt vời khác để vượt qua rào cản đánh máy chậm. Có không ít nhà văn đang viết trên máy tính bỗng… ngừng viết và chuyển sang mày mò sửa lại phông chữ máy tính, lướt mạng xã hội, kiểm tra email hoặc làm bất cứ điều gì khác ngoài việc… viết một đoạn văn khác!
Để giúp những người dễ bị phân tâm như thế đã có những ứng dụng như Ulysses và FocusWriter cung cấp chế độ “tập trung” được thiết kế để chặn những thứ làm xao nhãng trên màn hình. Nhà văn nào cũng biết rằng “tất cả tác phẩm hay đều phải sửa chữa lại” nhưng đó lại là phần bị ghét nhất trong quá trình viết vì nó tốn rất nhiều thời gian.
Các phần mềm xử lý văn bản làm cho công việc nhàm chán này đỡ nhàm chán hơn: Trên màn hình, bất kỳ thứ gì bạn đều có thể cắt-dán để di chuyển các câu hoặc đoạn văn từ phần này sang phần khác, đặc biệt hữu ích đối với các tài liệu dài. Nhưng hãy nhớ, phần mềm xử lý văn bản như Word có thể bắt lỗi chính tả của bạn nhưng nó sẽ không giúp bạn trở thành một nhà văn giỏi hơn!
Để làm cho bài viết rõ ràng hơn, chặt chẽ và dễ đọc hơn, hãy thử sử dụng một công cụ AI cung cấp cho bạn câu trả lời về cấu trúc và phong cách viết. Phần mềm kiểm tra ngữ pháp và các công cụ AI tổng quát như ChatGPT có thể nhận văn bản nháp của bạn và gửi trả lại bản sao không có lỗi chính tả, ngữ pháp. Bạn có thể yêu cầu AI rút ngắn 1,000 từ xuống còn 800 hoặc thay đổi giọng điệu thô lỗ thành ấm áp và thân thiện! Thậm chí ChatGPT đề xuất được cả tiêu đề cho đến khi đạt được điều bạn muốn.
Bất luận thế nào, nhiều người tưởng rằng sự xuất hiện của ChatGPT và các công cụ AI tổng quát khác có nghĩa là chúng ta đang ở vào giai đoạn có thể giao cho AI hoàn toàn công việc viết lách. Thời điểm “mơ ước” đó vẫn chưa đến nên các nhà văn vẫn chưa thất nghiệp. Cho đến nay, sức mạnh của AI chỉ dừng ở việc đưa chúng ta từ trạng thái bế tắc sáng tạo đến bản thảo đầu tiên hoặc làm cho bài viết của bạn khởi sắc hơn. Càng có nhiều bài luận hoặc câu chuyện hay do máy viết, nhà văn càng cần tạo ra những ý tưởng, những câu chuyện thực sự nổi bật mới có thể đánh bại nó.
