Chuyện về tấm bia Alexandre de Rhodes, người khởi dựng chữ Quốc ngữ, và nỗ lực bôi xóa của những thành phần trí thức cộng sản, kể cả một lớp người Việt ở hải ngoại thích ra vẻ trí thức mới, a dua theo chính quyền cộng sản.
Ăn cháo
Chữ Quốc ngữ được sáng tạo bởi nhiều giáo sĩ Dòng Tên giảng đạo tại Việt Nam, nhưng giáo sĩ Alexandre de Rhodes là người có công hệ thống hóa chữ viết Việt để chúng ta có được chữ Quốc ngữ như ngày nay. Cũng nhờ chữ Quốc ngữ mà dân Việt thoát nạn mù chữ một cách thần kỳ vì trước đó việc học chữ Hán và chữ Nôm cực kỳ khó đối với nhiều người Việt nhất là tầng lớp bình dân lao động.
Nhưng chuyện dưới đây không phải ai cũng biết.
Ngày 29 Tháng Năm 1941 Alexandre de Rhodes được dựng bia tại một cái đình nhỏ bốn mái trên nền xi măng, có ba lối lên năm bậc. Bên trong là bia đá cao 1,7m; rộng 1m; dầy 0,2m trên đế cao 0,5m. Trên mặt bia tóm lược cuộc hành trình truyền giáo và công lao của Alexandre de Rhodes trong việc chế tác chữ Quốc ngữ được khắc bằng ba thứ tiếng: Quốc ngữ, Hán và Pháp.
Trong văn bia có đoạn: “Người soạn ra nhiều truyện ký đều diễn dịch ra mấy thứ tiếng, và người soạn ra quyển sách Bổn và quyển Tự vị tiếng Việt Nam, tiếng Bồ Đào Nha và tiếng La tinh là những sách bằng tiếng Việt Nam dịch âm theo chữ La tinh xuất bản trước tiên nên tên người cũng được lưu truyền với cái công nghiệp phát minh ra chữ Quốc ngữ”.
Alexandre de Rhodes khi phải rời bỏ xứ Việt Nam, người lấy làm tiếc nên có nói: “Phần xác ta rời bỏ đất Nam với đất Bắc nhưng thực lòng ta vẫn quyến luyến, nói cho đúng, vẫn bàng hoàng với cả hai nơi và ta chắc rằng không bao giờ lòng ta lại quên hai xứ ấy.”
Alexandre có công lớn ở chỗ ông đã góp phần sửa sang và hoàn chỉnh bộ chữ Quốc ngữ, đặc biệt ông đã dùng bộ chữ ấy để biên soạn, tổ chức in ấn lần đầu cuốn Từ điển Việt – Bồ – La(trong đó có phần về ngữ pháp tiếng Việt) và Phép giảng tám ngày. Xét từ góc độ ngôn ngữ, Diễn giải vắn tắt về tiếng An Nam hay tiếng Đàng Ngoài (in chung trong từ điển) có thể xem như công trình khảo cứu đầu tiên về ngữ pháp tiếng Việt và cuốn Phép giảng tám ngày là tác phẩm văn xuôi đầu tiên viết bằng chữ Quốc ngữ, sử dụng lời văn tiếng nói hàng ngày của người Việt Nam thế kỷ XVII.
Đá bát
Đêm ngày 9 Tháng Mười 1984, xe cẩu, công nhân kéo đến bia Alexandre de Rhodes rồi người ta dùng cần cẩu loại nhỏ cẩu tấm bia mang quẳng ra mép hồ xí nghiệp Cơ khí 204 (ngoài đê sông Hồng). Tấm bia nằm đó không lâu thì một ông xích lô ở ngõ Pháo Đài trong lúc đi vệ sinh phát hiện ra tấm đá to lại bằng phẳng liền gọi vợ con lại và nhờ đám bạn xích lô mang về lát chỗ rửa rau vo gạo.
Nhưng được một thời gian trong gia đình ông có nhiều người đau ốm, thuốc men tốn rất nhiều tiền mà bệnh tình không lui. Đi xem, thầy phán nhà có đồ thờ cúng lạ, ông nghĩ ngay đến tấm bia. Ông lại nhờ bạn bè khiêng lên xe chở ra bờ đê và hạ xuống ngay trước cửa nhà máy nước đá. Đoạn đê này lúc đó còn là đất, cỏ dại mọc um tùm. Từ khi quẳng tấm bia đi vợ con ông hết bệnh tật ốm đau…
Năm 1992, ông Nguyễn Việt Minh học khóa đầu tiên bốn năm rưỡi về bảo tồn bảo tàng tại trường Nghiệp vụ Bộ Văn hóa. Một buổi sáng ông Minh lên chợ Đồng Xuân mua vật liệu đến đúng trước cửa nhà máy nước đá (phố Trần Quang Khải), ông muốn đi vệ sinh liền ghé xe vào gần bờ đê và vô tình ông thấy phiến đá phẳng bị cỏ phủ lên. Tò mò, lật đám cỏ ra và cỏ đất bám trên mặt ông giật mình vì đó là tấm bia, lại càng thót tim hơn khi đó là tấm bia Alexandre de Rhodes.
Thời kỳ Bắc thuộc, Sĩ Nhiếp, Thái phụ Giao chỉ có công truyền bá chữ Hán cho dân Việt Nam đã được suy tôn làm Nam bang học tổ, gọi là Sĩ Vương và được nhân dân lập đền thờ, trong khi Alexan de Rhodes có công mang lại chữ viết cho cả người Việt và trở thành chữ Quốc ngữ lại nằm ngoài bờ đê, ông thấy nhói trong lòng. Từng làm việc ở bảo tàng, ông hiểu nếu mang về nhà không kín đáo có thể bị kết tội chiếm đoạt di tích cho dù nó nằm ở bờ đê.
Đêm muộn ông nhờ Hùng “toét” lái xe chở về và phải thuê cửu vạn bí mật khiêng vào đặt lên chỗ cống không có nắp. Không một ai trong khu nhà ông biết. Phần tiếng Pháp trên tấm bia đã bị bào mòn, nhưng phần chữ Việt thì còn nguyên. Giờ thì nhà nước đã lấy lại tấm bia và số phận của nó ra sao thì chịu thua!
—-
Người khởi xướng và đứng ra dựng bia là nhân sĩ Nguyễn Văn Tố (1889-1947). Cụ người làng Đông Thành (nay là phố Bát Sứ, quận Hoàng Kiếm). Học trường Thông ngôn của Pháp, ra trường cụ làm việc tại Trường Viễn Đông Bác Cổ. Năm 1938, cùng một số trí thức, cụ lập ra Hội Truyền bá chữ Quốc ngữ tạo nên một phong trào học chữ Quốc ngữ rộng khắp trong cả nước. Năm 1945, cụ được cử làm Bộ trưởng Bộ Cứu tế của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Cụ bị lính Pháp bắn chết khi nhẩy dù xuống Bắc Cạn năm 1947.
Theo sáng kiến của cụ Nguyễn Văn Tố, nhà bia tưởng niệm Alexandre de Rhodes được dựng cạnh đền Bà Kiệu bên Hồ Gươm. Đó là phương đình, bốn mái theo kiểu kiến trúc phương Đông, trên nền xi măng gấp khúc 12 cạnh, có ba lối lên năm bậc. Bên trong nhà bia dựng tấm bia đá cao 1,7m; rộng 1,1m; dày 0,2m; trên đế bia cao 50cm.
Nhà bia Alexandre de Rhodes khánh thành vào 5h chiều ngày 29 Tháng Năm 1941. Trên mặt bia tóm lược cuộc hành trình truyền giáo và công lao của Alexandre de Rhodes trong việc chế tác chữ Quốc ngữ được khắc bằng ba thứ tiếng: Quốc ngữ, Hán và Pháp. Trong văn bia có đoạn: “Người soạn ra nhiều truyện ký đều diễn dịch ra mấy thứ tiếng, và người soạn ra quyển sách Bổn và quyển Tự vị tiếng Việt Nam, tiếng Bồ Đào Nha và tiếng La tinh là những sách bằng tiếng Việt Nam dịch âm theo chữ La tinh xuất bản trước tiên nên tên người cũng được lưu truyền với cái công nghiệp phát minh ra chữ Quốc ngữ”;
Tuy có sự đánh giá khác nhau về ông Alexandre de Rhodes nhưng theo GS.TS. Nguyễn Duy Quý thì đã có sự thống nhất ở những điểm: Việc chế tác chữ Quốc ngữ là công trình tập thể của nhiều linh mục dòng Tên người châu Âu trong đó nổi bật là vai trò của Francesco de Pina, Gaspar d’Amaral, Antonio Barbosa và Alexandre de Rhodes.
Công việc này cũng có sự cộng tác tích cực hữu hiệu của nhiều người Việt Nam, trước hết là các thầy giảng Việt Nam (giúp việc cho các linh mục) mà cho đến nay chưa ai biết tên tuổi của họ. Alexandre có công lớn ở chỗ ông đã góp phần sửa sang và hoàn chỉnh bộ chữ Quốc ngữ, đặc biệt ông đã dùng bộ chữ ấy để biên soạn, tổ chức in ấn lần đầu cuốn Từ điển Việt – Bồ – La (trong đó có phần về ngữ pháp tiếng Việt) và Phép giảng tám ngày.
Xét từ góc độ ngôn ngữ, diễn giải vắn tắt về tiếng An Nam hay tiếng Đàng Ngoài (in chung trong từ điển) có thể xem như công trình khảo cứu đầu tiên về ngữ pháp tiếng Việt và cuốn Phép giảng tám ngày là tác phẩm văn xuôi đầu tiên viết bằng chữ Quốc ngữ, sử dụng lời văn tiếng nói hàng ngày của người Việt Nam thế kỷ XVII. Chữ Quốc ngữ năm 1651 của Alexandre trong Từ điển Việt – Bồ – La mặc dù đã khá hoàn chỉnh nhưng cũng phải 121 năm sau (1772) với những cải cách quan trọng của Pigneau de Béhaine thì chữ mới có được diện mạo giống như hệ thống chữ viết hôm nay.
