Chuyến công du Hoa Kỳ của Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Việt Nam Tô Lâm diễn ra trong bối cảnh đầy biến động, từ thiên tai trong nước đến những thách thức ngoại giao phức tạp trên trường quốc tế. Đất nước Việt Nam vừa trải qua cơn bão Yagi gây thiệt hại nặng nề về người và của, thì Tổng Bí Thư Đảng Cộng Sản Việt Nam Tô Lâm cũng phải đối mặt với một “cơn bão Yagi” khác, những thử thách đang chờ đón ông Tô Lâm trên đất Mỹ.
Buổi đối thoại tại Đại học Columbia: “Tâm bão” nhân quyền
“Cơn bão Yagi” đầu tiên trên đất Mỹ mà ông Tô Lâm phải đối mặt chính là buổi đối thoại chính sách tại Đại học Columbia. Tại đây, ông sẽ có buổi trao đổi với sinh viên, học giả Mỹ, và điều đáng chú ý là người điều phối buổi đối thoại này – Giáo sư Nguyễn Thị Liên Hằng, Giám đốc Viện Weatherhead East Asian Institute. Giáo sư Liên Hằng từng bị cáo buộc có quan điểm bất đồng và xuyên tạc lịch sử Việt Nam. Sự xuất hiện của bà trong vai trò điều phối cho thấy buổi đối thoại này sẽ không chỉ là một cuộc trao đổi học thuật thông thường, mà là một “thử thách” thực sự dành cho ông Tô Lâm.
Tại đây, ông sẽ phải đối mặt với những câu hỏi hóc búa, những quan điểm trái chiều, thậm chí là những chỉ trích gay gắt về vấn đề nhân quyền, dân chủ, tự do ngôn luận tại Việt Nam – những vấn đề đang là “tâm bão” trong quan hệ Việt – Mỹ, đặc biệt là trong bối cảnh tình hình nhân quyền tại Việt Nam đang là một trong những vấn đề gây quan ngại sâu sắc cho cộng đồng quốc tế.
Thực trạng nhân quyền: Nỗi lo của cộng đồng quốc tế
Làn sóng bắt bớ, kết án các nhà hoạt động dân chủ, những người bất đồng chính kiến tại Việt Nam vẫn tiếp diễn với cường độ cao, khiến cộng đồng quốc tế không khỏi lo ngại.
Chỉ trong Tháng Chín 2024, liên tiếp các bản án được tuyên đối với những người hoạt động vì dân chủ, nhân quyền. Điển hình là trường hợp ông Hoàng Tùng Thiện, đồng sáng lập Đảng đoàn Việt Nam, bị kết án 6 năm tù giam vì kêu gọi đa nguyên chính trị. Nhà báo độc lập – blogger Nguyễn Vũ Bình cũng nhận bản án 7 năm tù với cáo buộc “tuyên truyền chống Nhà nước”. Đây chỉ là hai trong số rất nhiều trường hợp bị bắt giữ, kết án trong thời gian gần đây.
Các tổ chức nhân quyền quốc tế thống kê số lượng tù nhân chính trị tại Việt Nam đang ở mức đáng báo động, cho thấy không gian dân sự đang ngày càng bị thu hẹp. Tổ chức Theo dõi Nhân quyền (HRW) cho biết, chỉ trong Tháng Tám và Tháng Chín 2024, Việt Nam đã kết án ít nhất 7 nhà hoạt động nhân quyền vì các lý do tương tự. Dự án 88, một tổ chức nhân quyền tập trung vào Việt Nam, ước tính hiện có 175 nhà hoạt động đang bị giam giữ tại quốc gia Đông Nam Á này.
Đặc biệt một nhóm trí thức tại Mỹ đã chuẩn bị gửi kiến nghị tới ông Tô Lâm, kêu gọi trả tự do cho ông Trương Huy San, tức nhà báo Huy Đức.
Tình trạng này còn gây e ngại trong chính các diễn đàn của Liên Hiệp Quốc. Tại phiên họp lần thứ 57 của Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc, đại diện của Liên Hợp Quốc và Liên minh Châu Âu (EU) đã lên tiếng bày tỏ quan ngại sâu sắc về tình hình nhân quyền tại Việt Nam. Cao ủy Nhân quyền Liên Hợp Quốc Volker Turk đã bày tỏ lo ngại về việc đàn áp các quyền tự do cơ bản của người dân, bao gồm quyền tự do ngôn luận, lập hội, hội họp, tự do báo chí. Ông cũng thẳng thắn nhắc đến Việt Nam trong số các quốc gia có các hoạt động đàn áp nhân quyền.
Đại diện thường trú của Liên minh Châu Âu (EU) tại Geneva – Đại sứ Lotte Knudsen – cũng đã phát biểu tại diễn đàn, bày tỏ “quan ngại sâu sắc về không gian ngày càng thu hẹp của xã hội dân sự ở Việt Nam và việc tiếp tục bắt giữ những người bảo vệ nhân quyền, các chuyên gia về quyền lao động và môi trường”. Đại diện EU kêu gọi Việt Nam bảo đảm các quyền tự do ngôn luận và lập hội cơ bản được bảo vệ, để xã hội dân sự có thể tự do tham gia vào mọi khía cạnh phát triển của đất nước.
Gặp mặt riêng Google, Meta: Lợi ích kinh tế và lo ngại về kiểm duyệt
Bên cạnh các hoạt động chính trị và ngoại giao, chuyến công du của ông Tô Lâm còn tập trung vào thúc đẩy hợp tác kinh tế giữa Việt Nam và Hoa Kỳ. Một điểm đáng chú ý là theo thông tin từ Reuters, ông Tô Lâm sẽ tham dự một diễn đàn kinh doanh vào ngày 23/9, với sự tham gia của đại diện từ nhiều doanh nghiệp lớn của Mỹ. Đặc biệt, ông cũng sẽ có các cuộc gặp riêng với lãnh đạo của hai gã khổng lồ công nghệ Google và Meta.
Các cuộc gặp này được nhìn nhận như một nỗ lực của Việt Nam nhằm thu hút đầu tư nước ngoài, đặc biệt là trong lĩnh vực công nghệ cao. Việc gặp gỡ trực tiếp với lãnh đạo các tập đoàn công nghệ hàng đầu thế giới như Google và Meta được kỳ vọng sẽ góp phần xây dựng hình ảnh ông Tô Lâm như một nhà lãnh đạo quan tâm đến phát triển kinh tế, hướng tới đổi mới và hội nhập quốc tế.
Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích kinh tế tiềm năng, các cuộc gặp này cũng dấy lên những lo ngại trong dư luận. Một số ý kiến cho rằng, việc ông Tô Lâm gặp gỡ riêng với lãnh đạo Google và Meta có thể được hiểu như một lời “cảnh báo” ngầm đối với các tập đoàn công nghệ đang hoạt động tại Việt Nam. Họ sẽ phải chấp nhận việc kiểm duyệt nội dung theo yêu cầu của chính quyền Việt Nam, nếu muốn tiếp tục kinh doanh và mở rộng thị trường tại đây.
Thực tế cho thấy, Meta đã có nhiều dấu hiệu hợp tác với chính quyền Việt Nam trong việc kiểm duyệt nội dung trên nền tảng Facebook. Trong khi đó, Google cũng đang cân nhắc việc đặt một trung tâm dữ liệu lớn tại Việt Nam. Luật An ninh mạng của Việt Nam yêu cầu các công ty công nghệ, đặc biệt là những doanh nghiệp nước ngoài cung cấp dịch vụ tại Việt Nam, phải lưu trữ dữ liệu người dùng trong nước. Cụ thể, theo Nghị định 53/2022/NĐ-CP, các doanh nghiệp này phải đặt máy chủ và trung tâm dữ liệu tại Việt Nam để đảm bảo việc lưu trữ và xử lý thông tin người dùng Việt Nam diễn ra trong lãnh thổ quốc gia.
Những quy định này đã làm dấy lên những quan ngại về khả năng gia tăng đàn áp tự do ngôn luận, xâm phạm quyền riêng tư của người dân, trong bối cảnh tình hình nhân quyền tại Việt Nam đang là vấn đề nhức nhối.
Băng giao Việt Mỹ chưa đạt kỳ vọng và “Hội chứng Việt Nam” dai dẳng
“Cơn bão Yagi” mà ông Tô Lâm phải đối mặt trên đất Mỹ không chỉ đến từ vấn đề nhân quyền, mà còn từ những yếu tố khác, tạo nên một bức tranh quan hệ song phương Việt – Mỹ với nhiều gam màu tối.
Mặc dù quan hệ hai nước đã được nâng cấp lên Đối tác Toàn diện vào năm 2023, nhưng thực tế cho thấy, mối quan hệ này vẫn chưa đạt được những bước tiến đột phá như kỳ vọng. Dư luận cho rằng, sau một năm nâng cấp quan hệ, hai bên vẫn chưa tạo ra được những thay đổi đáng kể trên thực tế.
Một phần nguyên nhân đến từ những biến động chính trị nội bộ ở cả hai nước. Việt Nam trải qua sự kiện Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng qua đời, đồng thời bước vào giai đoạn chuyển giao quyền lực. Trong khi đó, Hoa Kỳ bước vào mùa bầu cử sôi động, với những tranh luận chính trị gay gắt, khiến cho việc thúc đẩy các chính sách đối ngoại, trong đó có quan hệ với Việt Nam, không phải là ưu tiên hàng đầu.
Tuy nhiên, khó khăn không chỉ đến từ những yếu tố bên ngoài. “Hội chứng Việt Nam” – một từ dùng để chỉ những tâm lý e dè, lo ngại, thậm chí là phản đối Việt Nam trong một bộ phận chính giới và dư luận Mỹ – vẫn còn ẩn hiện và gây ra những cản trở nhất định cho sự phát triển quan hệ song phương.
Minh chứng rõ nét nhất cho “Hội chứng Việt Nam” là những phát biểu của Dân biểu Hoa Kỳ Michelle Steel trong thời gian gần đây. Hôm 12 Tháng Chín 2024, bà Steel đã lên án Chính quyền Tổng thống Joe Biden vì chưa nỗ lực để bảo vệ tự do tôn giáo ở Việt Nam. Bà cho biết, Chính quyền Biden “liên tục từ chối ủng hộ tự do tôn giáo”, 6 tháng sau khi bà kêu gọi Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ liệt Việt Nam vào danh sách quốc gia cần quan tâm đặc biệt (CPC) về tự do tôn giáo. Hồi Tháng Ba 2024, bà Steel cũng đã kêu gọi đưa Việt Nam vào danh sách CPC với lý do “Đảng Cộng sản Việt Nam gia tăng giam giữ các tù nhân lương tâm”.
Những phát biểu của bà Steel cho thấy, vấn đề nhân quyền, tự do tôn giáo tại Việt Nam vẫn là một trong những rào cản lớn trong quan hệ song phương. “Hội chứng Việt Nam” vẫn là một thách thức khó khăn mà Việt Nam phải vượt qua trên con đường xây dựng lòng tin và thúc đẩy hợp tác với Hoa Kỳ.
“Sóng ngầm” từ Bắc Kinh: Lời răn đe gửi cho ông Tô Lâm trên đất Mỹ
Chuyến công du Hoa Kỳ của Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Việt Nam Tô Lâm không chỉ phải đối mặt với “cơn bão Yagi” từ phía Mỹ, mà còn từ những “con sóng ngầm” đến từ Bắc Kinh. Những động thái gần đây của Trung Quốc cho thấy, “người anh em 4 tốt 16 chữ vàng” cũng đang gửi đi những thông điệp mang ý nghĩa cảnh báo đến Hà Nội, khiến cho chuyến đi của ông Tô Lâm trở nên càng thêm phức tạp. Liệu Việt Nam có đủ tỉnh táo để nhận diện và ứng phó với những “cơn sóng ngầm” này, hay sẽ bị cuốn vào vòng xoáy cạnh tranh giữa hai cường quốc?
Sự việc Đại học Fulbright Việt Nam (FUV) bị cáo buộc liên quan đến “cách mạng màu” gần đây đã phần nào hé lộ những khác biệt sâu sắc trong quan điểm về học thuật và tự do tư tưởng giữa Việt Nam và Hoa Kỳ. Trong khi nền học thuật Việt Nam vẫn nằm dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản, thì Hoa Kỳ luôn đề cao tự do học thuật và tư tưởng khai phóng. Phải chăng đây chính là nguồn cơn cho những cáo buộc vô căn cứ nhằm vào FUV?
Không chỉ dừng lại ở những cáo buộc trên mạng xã hội, kênh Truyền hình Quốc phòng Việt Nam – cơ quan ngôn luận của Quân ủy Trung ương và Bộ Quốc phòng – đã đăng tải một video lên án FUV có các hoạt động và biểu hiện “cách mạng màu”. Video này sau đó đã bị gỡ bỏ, và Bộ Ngoại giao Việt Nam cũng đã lên tiếng khẳng định FUV là “thành quả của hợp tác giáo dục giữa Việt Nam và Hoa Kỳ”, nhằm xoa dịu căng thẳng. Phải chăng đây là cách hành xử thiếu nhất quán, gây hoang mang trong dư luận?
Tuy nhiên, vào ngày 11 Tháng Chín, tài khoản Facebook chính thức của Tổng Lãnh sự quán Trung Quốc tại Đà Nẵng bất ngờ đăng tải lại video nói trên, kèm theo thông điệp cảnh báo về “cách mạng màu”. Việt Nam và Trung Quốc có quan điểm tương đồng khi cho rằng “cách mạng màu” là sự can thiệp của các thế lực bên ngoài nhằm gây bất ổn chính trị, lật đổ chính quyền hiện tại và thiết lập chính phủ thân Mỹ và phương Tây. Phải chăng sự đồng thuận này đang khiến Việt Nam dần xa rời những giá trị phổ quát về dân chủ, nhân quyền?
Việc cơ quan ngoại giao Trung Quốc đăng tải lại video này sau khi sự việc FUV đã lắng xuống, đặc biệt là trong bối cảnh Bộ trưởng Quốc phòng Việt Nam Phan Văn Giang đang thăm Mỹ và sắp tới là chuyến đi của ông Tô Lâm, đã dấy lên nhiều câu hỏi. Liệu đây có phải là một sự “vô tình” hay là một chiến lược thâm độc nhằm kiểm soát Việt Nam?
Nhiều nhà phân tích cho rằng, thái độ này của Trung Quốc có thể được hiểu như một lời nhắc nhở ngầm đối với Việt Nam về lập trường ý thức hệ, về “tương lai chung” mà hai nước đã cam kết xây dựng. Trung Quốc muốn nhấn mạnh rằng, Việt Nam cần thận trọng trong quan hệ với Hoa Kỳ, tránh để bị lôi kéo vào những cuộc chơi chính trị có thể gây bất ổn cho khu vực. Liệu Việt Nam có đủ sức để vượt qua cái bóng quá lớn của người “anh em” này?
Thông điệp này càng có ý nghĩa trong bối cảnh quan hệ giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ đang căng thẳng trên nhiều mặt, từ thương mại, công nghệ đến an ninh biển. Việt Nam, với vị trí địa chính trị quan trọng trong khu vực, đang trở thành “điểm nóng” trong cuộc cạnh tranh tầm ảnh hưởng trong “khu vực Indo – Pacific” giữa hai cường quốc này. Liệu Việt Nam có trở thành “con tốt thí” trong cuộc đấu tranh quyền lực này?
Bài học FUV và thông điệp từ Bắc Kinh cho thấy, “cơn bão Yagi” mà ông Tô Lâm phải đối mặt trên đất Mỹ không chỉ đến từ phía Hoa Kỳ, mà còn từ những áp lực ngầm từ Trung Quốc. Liệu chuyến đi này có thực sự mang lại lợi ích cho Việt Nam, hay chỉ là một màn “múa rối” trên sân khấu chính trị quốc tế?
