Ngày còn bé tôi vẫn thầm tự hỏi tại sao con người có thể thu nhỏ để chui vào trong một chiếc hộp nhỏ xíu, để từ đó phát ra đủ thứ âm thanh mà mọi người (từ ông già bà cả cho đến trẻ ranh như tôi) phải nghe một cách chăm chú đến như vậy?
Không phải chỉ có một người mà có đến rất đông người chờ sẵn trong đó. Chỉ cần chờ một động tác là họ thay nhau thay đổi từ ca hát cho đến nói chuyện bao gồm cả đàn ông lẫn đàn bà, một cách bí ẩn.
Lớn hơn chút nữa tôi mới khám phá cái hộp đó chính là chiếc “radio” chạy bằng đèn điện nhỏ có cái tên Philips. Nhỏ xíu nhưng lại rất huyền diệu, lúc nào cũng chờ người trong nhà bật lên để nghe những gì mình thích…Từ ca nhạc giải trí cho đến tin tức thời sự khắp mọi nơi!
Mẹ tôi thích nghe cải lương, mấy anh chị lớn lại chuộng ca nhạc còn bố tôi lại bật những chương trình tin tức, phóng sự để theo dõi tình hình trong nước và cả thế giới. Radio ngày xưa là phương tiện giải trí duy nhất của gia đình. Không như ngày nay còn có TV, mạng internet… phục vụ mọi sở thích của con người.
Tôi vốn thích đá banh cho nên hôm nào có chương trình “trực tiếp truyền thanh” trận cầu quốc gia hay quốc tế là đứng thật gần (thiếu điều là “ngửi” radio… thay vì nghe) những lời tường thuật của phóng viên trên sân cỏ.
Huyền Vũ là phóng viên túc cầu có một không hai của Đài phát thanh Sài Gòn ngày ấy! Trong suốt 25 năm, ông là một ký giả thể thao lão thành mà hàng triệu người say mê bóng đá mến mộ qua làn sóng điện.
Ngoài giọng nói thiên phú, ông còn có một kiến thức sâu rộng về chiến thuật, kỹ thuật bóng đá. Thêm vào đó là những tên của cầu thủ (Việt Nam cũng như nước ngoài) ông thuộc làu làu. Cũng vì thế một số khán giả trên sân còn mang theo chiếc “radio transistor” để vừa nghe, vừa xem tường thuật của Huyền Vũ.
Những câu tường thuật “lịch sử” của Huyền Vũ như “bàn thắng trong đường tơ kẽ tóc”, “cú đá sút sấm sét”, “trái banh vượt sà ngang trong gang tấc”… thậm chí còn có những câu tả cảnh rất đời thường như “màng lưới của hai bên vẫn còn… trinh bạch”!
Về ca nhạc kịch, Đài phát thanh Sài Gòn có ban kịch Dân Nam do Anh Lân sáng lập và điều hành ; sau đó là một loạt các ban kịch của những nghệ sĩ nổi tiếng như Kim Cương, Thẩm Thúy Hằng, Túy Hoa, Kiều Hạnh, Bích Sơn, Mỹ Chi, Tú Trinh… Ngoài ra còn có ban Việt Nhi của nhạc sĩ Nguyễn Đức chuyên giới thiệu các giọng ca học trò.
Chương trình “Phát thanh thương mại” chuyên phát nhạc boléro xen kẽ với quảng cáo thuốc bổ Activit, kem đánh răng Hynos và xe máy Suzuki… xuất hiện trên Đài Sài Gòn. Ngoài ra còn có chương trình “Trả lời thính giả” cung cấp nhiều kiến thức và “Giờ của bạn trẻ”, một dạng tạp chí văn nghệ truyền thanh với thời lượng 60 phút, phát vào mỗi chiều chủ nhật.
Đài phát thanh Quân đội, mục đích chính là phục vụ quân nhân cũng chiếm được cảm tình của những người lính xa nhà nhưng lúc nào cũng hướng về hậu phương. Nổi bật nhất là phát thanh viên Dạ Lan hằng đêm thủ thỉ với các chiến sĩ nơi tiền đồn heo hút.
Hồi diễn ra “Pháp nạn 1963”, quần chúng Phật tử đã biểu tình trước đài phát thanh Huế yêu cầu phát lại chương trình lễ Phật đản. Ba năm sau, đài phát thanh Đà Nẵng do phong trào đấu tranh ly khai với chính quyền đã chiếm giữ và điều hành gần ba tháng mới bị quân đội tái chiếm.
Trong chiến dịch Xuân Mậu Thân 1968, Đài phát thanh Sài Gòn là một mục tiêu tấn công dẫn đến hy sinh, tổn thất của rất nhiều sinh mạng. Vào trưa ngày 30 Tháng Tư 1975 Trịnh Công Sơn cũng đã đến đây kêu gọi đoàn kết, hòa giải rồi hát bài “Nối vòng tay lớn”.
Miền Bắc có Đài Hà Nội và Đài Giải Phóng để phục vụ mục đích chiến tranh. Thính giả nghe đọc truyện “Sống như anh” của Trần Đình Vân, và thú vị nhất là nghe đọc những bài báo viết từ nội thành Sài Gòn của Nguyễn Ngọc Lan, Lý Chánh Trung hay thơ của Đông Trình, Nguyễn Quốc Thái…
“Radio” nghe có vẻ xa lạ đối với người Miền Bắc hơn từ “đài” thường được dùng trong cuộc sống hàng ngày. “Đài” đã trở thành một phương tiện truyền thông quen thuộc đối với người dân Miền Bắc phải trải qua thời chiến tranh… “vì Miền Nam ruột thịt”.
Không chỉ có vậy, giữa những chiếc đài với nhau còn là sự phân chia đẳng cấp trong xã hội. Thời đó, việc nhận được một chiếc đài do Nhà nước phân phát sẽ phụ thuộc vào chức vụ đang giữ, anh chức to thì được đài to và tốt hơn còn chức nhỏ thì được đài nhỏ và chất lượng không tốt bằng.
Do điều kiện kinh tế của Miền Bắc còn khó khăn nên nhà nào có được một chiếc đài là đã thuộc thành phần khá giả. Chiếc đài nghiễm nhiên trở thành một vật để phân biệt giàu nghèo. Trên “giấy chứng nhận sở hữu một chiếc đài” còn có thêm câu “không nghe đài địch”!
Sau ngày 30/04/1975, một số bộ đội vào Sài Gòn cố tìm cách “săn lùng” ba món hàng ăn khách nhất ở chợ trời là “Đạp, Đổng, Đài”. Ba món được đánh giá là “đỉnh cao” của sự sung túc theo tiêu chuẩn người Miền Bắc.
Xe đạp thì Sài Gòn cũng không hiếm và chạy đầy đường, kiểu cách thì đa dạng không như xe Phượng Hoàng của Trung Quốc vốn lâu nay làm chúa đường phố Hà Nội. Đồng hồ họ thích loại có “cửa sổ” (một cửa sổ thì có ngày, hai cửa sổ thì có cả ngày lẫn thứ).
Đài thì ở Miền Nam hầu như gia đình nào cũng có, nào là Sony, National, Zenith… có đủ cả AM lẫn FM. Lại còn có “radio ấp chiến lược” do Cơ quan Viện trợ Mỹ cung cấp. Tình thế đã thay đổi vì đã “giải phóng” nên nhu cầu nghe radio không còn cần thiết đối với dân Sài Gòn. Cách tốt nhất là đem ra chợ trời bán lấy tiền mua gạo thay bo bo trong bữa cơn hàng ngày.
***
Tin của Reuters cho biết Tổng thống Mỹ Donald Trump vào ngày 15/03/2025 đã ký sắc lệnh hành pháp yêu cầu cắt giảm hoạt động của 7 cơ quan liên bang, trong đó có Đài Tiếng nói Hoa Kỳ (Voice of America – VOA) và Đài Á châu Tự do (RFA). Sẽ có hơn 1.300 nhân viên của VOA đã bị cho “nghỉ phép” kể từ ngày 21/03.
VOA là dịch vụ truyền thông đối ngoại chính thức của chính phủ Hoa Kỳ thông qua các chương trình sản xuất nội dung số, TV và radio bằng 45 ngôn ngữ trên toàn cầu, được thành lập năm 1942 tại Wahington D.C.
Có điều chính quyền Việt Nam luôn coi RFA và VOA là “thế lực thù địch”, thường phản đối tiếng nói của hai đài này. Việt Nam rất nhiều năm đã cố gắng vận động hành lang để chính phủ Hoa Kỳ thu hẹp, đóng cửa hoặc thay đổi quan điểm của 2 đài này khi nói về các vấn đề ở Việt Nam.
Nhưng vấn đề là hai cơ quan này vẫn một mực duy trì sự tuân thủ theo nguyên tắc trung thực, khách quan khi đưa tin về Việt Nam. Trên trang Facebook của Luật sư Lê Quốc Quân, một nhà hoạt động xã hội nhân quyền đồng thời là nhân vật bất đồng chính kiến với Việt Nam, có một status nửa khôi hài nửa thẳng thắn:
“Có một điều tôi cứ nhớ mãi và muốn viết một lời cám ơn: Đó là Mẹ tôi biết tôi sắp ra khỏi nhà tù và ngồi ở hiên nhà đợi tôi gần một ngày, cho đến khi tiếng nói đầu tiên bà nghe được rằng con mình đã “được tự do” là qua tiếng nói qua Đài Á Châu Tự Do (RFA). Mẹ tôi nói đã khóc khi nghe bản tin đó. Bố tôi thì nghe được nhiều về thời sự đất nước từ hơn 50 năm trước cũng qua Ban Việt ngữ của VOA và BBC”.
BBC (British Broadcasting Corporation), trong thời kỳ cuối của cuộc xung đột Nam-Bắc nhiều người lại có “cảm giác” là cơ quan truyền thông của Anh quốc khi đó đưa tin còn nhanh đến nỗi “Miền Bắc chưa kịp hoàn toàn giải phóng một địa phương nhưng đội quân phóng viên của BBC đến “tiếp thu” rồi!”
Radio “Ấp chiến lược” do Mỹ cung cấp
Những người đã từng sử dụng “radio ấp chiến lược” cũng vẫn còn nhớ đây là một món quà của Viện trợ Mỹ USAID gửi biếu người Miền Nam như một sự hỗ trợ tinh thần trong cuộc chiến khốc liệt đến nỗi phải vào các ấp chiến lược để tránh bom đạn với những chiếc radio!
Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID) là cơ quan có vai trò xúc tác nhằm hỗ trợ thúc đẩy các thành tựu về phát triển trên khắp thế giới. Các hoạt động của USAID hướng tới việc thể hiện sự hào phóng của nhân dân Mỹ cũng như góp phần thúc đẩy hành trình tiến tới tự chủ và bền vững của bên nhận tài trợ.
“Trò chơi chính trị” biến hóa thật khôn lường và câu chuyện về chiếc radio tại Việt Nam cũng không thể nào thoát ra khỏi cái vòng luẩn quẩn đó!
