“Chỉ một cú click chuột, một email giả mạo, và hơn 100 triệu đôla bốc hơi khỏi thị trường chứng khoán.
Đằng sau hành vi đó là gì, nếu không phải lòng tham mù quáng và sự đánh đổi đạo đức để chạy theo tiền bạc?”
Tại thư viện công cộng của Cao đẳng Cộng đồng El Camino, một thanh niên tên Jakob âm thầm gửi đi một email giả mạo, tung tin sai sự thật về một công ty niêm yết, nhằm làm giảm giá cổ phiếu để trục lợi. Chỉ trong vài ngày, FBI lần ra địa chỉ IP và xác định được thủ phạm. Jakob bị bắt, buộc tội gian lận chứng khoán, thiệt hại gây ra cho cổ đông lên tới hơn $100 triệu, và bị tuyên 44 tháng tù giam.
Jakob không nghèo. Anh ta không thiếu giáo dục học vấn. Nhưng anh ta thiếu đạo đức. Hành vi thao túng thị trường của Jakob là điển hình cho tư duy “để có tiền,” làm gì cũng được” – một thứ đang lây lan như bệnh dịch trong xã hội hiện đại.
Giống như những “kẻ buôn quyền lực” trong lịch sử, Jakob tin rằng chỉ cần khôn lanh và thủ đoạn, anh ta có thể qua mặt hệ thống. Nhưng anh ta quên rằng, luật pháp và đạo lý không phải là thứ dễ dàng mua chuộc.
Jakob khiến thị trường bốc hơi hơn $100 triệu. Nhưng thiệt hại lớn hơn là niềm tin của nhà đầu tư vào tính minh bạch của thị trường. Một cú lừa đảo có thể khiến nhiều người mất cả tiền dành dụm suốt cả đời.
Hành động của Jakob là hệ quả của một xã hội ca ngợi sự giàu có nhưng làm ngơ đạo đức. Khi đồng tiền trở thành thước đo thành công duy nhất, thì việc làm giàu bằng cách lách luật, lừa đảo, hay thao túng thông tin sẽ bị xem là “khôn ngoan” chứ không phải là bất lương.
Ở cấp độ lớn hơn, hành vi thao túng để mưu lợi cá nhân không chỉ có ở những Jakob nhỏ lẻ. Nó xuất hiện ở cả những nhân vật quyền lực nhất – như Donald Trump, người là đương kim Tổng thống Mỹ, nhưng đã biến chính trị thành một thương vụ đầu cơ lớn nhất đời mình.
Donald Trump bước vào chính trường với hình ảnh “người thành đạt”, nhưng dư luận và giới quan sát quốc tế đã nhiều lần cáo buộc ông dùng chức vụ để làm lợi cho các đế chế kinh doanh của mình:
* Khách sạn Trump International nhận được hợp đồng lớn khi ông ta làm Tổng thống.
* Các sự kiện chính phủ được tổ chức tại các tài sản mang tên Trump.
* Con cái ông giữ vị trí trong chính quyền (2017-2021), đồng thời điều hành công ty riêng.
Tất cả làm dấy lên câu hỏi: ông là tổng thống vì nước Mỹ – hay là CEO đang “vận hành” Tòa Bạch Ốc như công ty riêng? Donald Trump là ngưới Mỹ nhưng ông lại giống hình ảnh của một người Tàu, một Lã Bất Vi sống lại?
Lã Bất Vi, thương nhân thời Chiến Quốc, đã dày công “đầu tư” vào hoàng tử Doanh Chính để rồi sau này trở thành Tần Thủy Hoàng. Hắn từng tự khoe khoan: “Buôn ngọc ngà không bằng buôn người; buôn người không bằng buôn vua.” Donald Trump, trên một khía cạnh nào đó, cũng là người “buôn vua” – nhưng ông tự bán bản thân mình. Ông rao bán hình ảnh tổng thống như một thương hiệu, biến ghế quyền lực thành công cụ kiếm lợi nhuận.
Giống Jakob, Trump dùng thủ đoạn – nhưng ở quy mô lớn hơn, tinh vi hơn, và hậu quả sâu rộng hơn. Từ Jakob đến Trump, bài học đặt ra là: khi đồng tiền trở thành mục tiêu tối thượng, thì mọi chuẩn mực có thể bị đánh đổi. Và nếu xã hội im lặng, cổ vũ, hoặc ngưỡng mộ những kẻ bất lương chỉ vì họ giàu có hoặc quyền lực, thì điều đó còn nguy hiểm hơn cả tội phạm.
Chúng ta cần đặt lại câu hỏi:
* Làm giàu bằng cách nào mới là điều đáng tôn trọng?
* Có phải cứ nhiều tiền là được miễn phê phán?
* Có nên “ngưỡng mộ” những kẻ biết cách thao túng cả thị trường, cả chính trường?
***
Tham tiền là bản năng, bất lương là lựa chọn. Jakob là hình ảnh thu nhỏ. Trump là hình ảnh phóng đại. Nhưng cả hai đều là biểu tượng cho một thời đại bị mê hoặc bởi tiền bạc, quyền lực, và sự dối trá được đóng gói trong vẻ ngoài hào nhoáng. Đạo đức không phải thứ xa xỉ trong kinh doanh và chính trị – mà là nền móng. Một nền kinh tế hay một quốc gia sẽ không thể bền vững nếu được xây trên dối trá và tham lam. Và một người cũng không thể gọi là thành công, nếu cái giá phải trả là chính lương tâm của mình.
(Melbourne)
