Tuổi thơ tôi là những chuỗi ngày với nghèo khó và tủi nhục. Ba bị giam trong tù cộng sản. Mẹ không còn được làm cô giáo mà phải bôn ba chợ búa nuôi bốn chị em chúng tôi. Bữa ăn nhiều khi không đủ no nói chi đến đồ chơi cho tuổi nhỏ. Nhưng mà chị em tôi cũng còn hơn mấy đứa trong xóm bởi chúng tôi có bộ đồ chơi nhà bếp mà chị tôi có được trước năm 75. Mẹ ráng mua cho cậu em út một bộ chữ cái bằng nhựa để ráp vần. Tôi và cô em kế thường chơi bán đồ hàng và nấu ăn với vài đứa nhỏ trong xóm với bộ đồ chơi nhà bếp của chị.
Theo năm tháng, bộ đồ chơi của chị bị mất mát và gãy vỡ. Thế là đám con nít tụi tôi chơi u, trốn kiếm, banh xỉu. Thời bấy giờ, đến giấy lộn cũng khan hiếm và banh là hàng xa xỉ phẩm. Tụi tôi dùng cỏ, rác dừa và lá chuối quấn lại làm banh lớn bằng trái banh tennis. Chúng tôi chia làm hai phe. Banh ném trúng đứa nào thì phe đó mất một quân. Thời bấy giờ xe cộ không có nhiều. Mỗi tối chúng tôi tụ tập trên đường và chơi những trò chơi tự tạo như thế. Trò chơi vui nhộn, ồn ào cả một góc phố. Nhưng tôi nhớ là mình không thích những trò chơi mạnh bạo như vậy. Tôi bắt đầu đọc truyện, đặc biệt là những truyện tuổi hoa in trước năm 75. Tôi thích được chơi cờ tỷ phú, cờ tướng, cờ đô-mi-nô, cờ vua như ở trong truyện. Mơ thôi! Chả bao giờ nói cho mẹ nghe bởi biết mẹ không có tiền để mua những cờ đó.
Một hôm mẹ mua về mấy chục nghêu. Mẹ luộc lên, nấu cháo rồi chúng tôi ăn với rau muống xắt nhỏ. Nước nghêu ngọt làm nồi cháo vơi đi rất nhanh. Trong khi chị em chúng tôi hít hà khen lấy khen để nồi cháo, mẹ vẽ bàn cờ và sắp những vỏ nghêu sấp ngửa. Mẹ bày chúng tôi chơi cờ gánh. Bàn cờ gánh có 16 quân chia làm hai phe. Một phe với 8 quân sấp và phe kia với 8 quân ngữa. Các quân cờ được sắp vòng ngoài bàn cờ để bắt đầu cuộc chơi. Mục tiêu của mỗi người chơi là lật các quân cờ của đối phương thành của mình. Trận cờ kết thúc khi chỉ còn một kiểu sấp hoặc ngửa trên bàn cờ.
Mẹ chỉ chúng tôi cách đi cờ, cách đặt bẫy để lật cờ đối phương được nhiều nhất, hoặc cách nhứ để ra khỏi thế kẹt. Chị em chúng tôi thích thú với trò chơi. Cậu em út tôi rất vui vì thắng được các chị nhiều lần. Ngày đó chúng tôi còn quá nhỏ để hiểu được những triết lý sống của cuộc đời. Nhưng chúng tôi học được qua cờ gánh rằng đừng vội vàng lật cờ đối phương mà phải ngó trước sau để không bị vô thế khó gỡ.
Người chơi không thể giết các quân cờ đối phương mà phải sắp đặt tính toán để những quân cờ của đối phương đổi sang màu của mình. Có những vị trí mà mình đừng vội tiến vào vì có thể bị mất mát nhiều. Theo thời gian, tôi thấy cờ gánh có một điểm rất hay. Chẳng có quân cờ nào bị loại khỏi bàn cờ. Mỗi quân cờ đều có giá trị như nhau nhưng điều làm cho một quân cờ quan trọng là vị trí nó đang đứng. Chẳng có quân cờ nào là chết mà chỉ đổi màu và có khi quân cờ đó trở thành một nước cờ tốt cho bước tiếp theo. Đôi khi phải biết hy sinh để có những nước cờ hay kế tiếp. Nhiều khi thấy được mời ăn thì cũng chớ vội vui mừng. Phải nhìn trước sau để ăn cách nào mà mình ít thiệt hại nhất.
Thời gian trôi. Gia đình tôi đến Mỹ. Chị em chúng tôi lập gia đình và mỗi người ở một nơi. Khi mẹ đến thăm đứa nào, mẹ cũng bày cho đám cháu hợp chủng quốc chơi cờ gánh. Không có vỏ nghêu, mẹ cắt bìa cứng thành những quân cờ hình vuông, rồi tô màu xanh đỏ hai bên. Mẹ vẽ bàn cờ trên giấy và bà cháu đánh cờ. Có đứa nói tiếng Việt sành sỏi, có đứa giọng nghe lơ lớ, và có đứa chẳng nói được tiếng Việt, nhưng đám cháu nội ngoại của mẹ đều học và biết chơi cờ gánh.
Năm 2020 thời buổi dịch bệnh, tôi không thể đưa các con về thăm mẹ. Tôi bảo con, “Zoom với bà ngoại để chơi cờ gánh.” Bà cháu chơi đến khi iPad hết điện. Tôi hỏi con, “Con có thắng được bà ngoại không?” Cậu con tôi lắc đầu. “Bà ngoại chơi hay lắm. Nhưng mà tại vì lâu lắm rồi con không chơi cờ này nên quên. Bây giờ con nhớ rồi. Nó cũng như othello nhưng luật đổi màu thì ngược lại.” Tôi lại hỏi, “Con có thể viết cờ này để chơi online được không?” Nó trả lời, “Có thể. Con sẽ thử.” Tôi hy vọng một ngày kia một trong những các cháu nội ngoại của mẹ sẽ lập trình được cờ gánh online, để quảng bá cờ gánh, một môn cờ dân gian Việt Nam cho thế giới.
Đó là ước nguyện của tôi vào mùa xuân năm 2021. Năm nay, 2025, cậu con lớn của tôi học xong trung học. Chẳng như tôi ngày xưa thấy tương lai mờ mịt sau khi tốt nghiệp lớp 12, con tôi bây giờ biết chắc rằng nó sẽ được đi học nơi trường nó chọn. Hè này, tôi nhắc nó viết bàn cờ gánh online. Nó mày mò mấy hôm, rồi cho tôi cái link tới bàn cờ gánh của nó. “Con viết được cái bàn cờ đây. Hai người có thể ngồi một chỗ đánh cờ trên cái ipad. Con sẽ viết thêm để hai người ngồi hai nơi khác nhau cũng có thể đánh chung một ván cờ. Hơi khó vì mình cần phải có server. Để con nghĩ xem có thể làm được hay không.”
Tôi thử vài nước đi trên bàn cờ của con và lòng thấy vui. Không “thiên biến vạn hoá” như những trò chơi trên mạng nhưng đứa con “hiệp chủng quốc” của tôi đã lập được bàn cờ mẹ tôi dạy cho chị em tôi và anh em nó chơi. Các con của tôi không phải lúc nào cũng ngoan ngoãn vâng lời ba mẹ. Có những tháng ngày tụi nó ương bướng, biếng nhác, mê chơi, và nổi loạn cãi lại vợ chồng tôi. Có những lần bị thầy cô gởi email “mắng vốn” vì tụi nó mê chơi quên học. Những lúc ấy tôi thật sự chán nản mỏi mệt với vai trò làm mẹ. Than thở với bạn bè thì có người nói. “Con nít thì nó phải như vậy chứ. Hồi nhỏ tụi mình cũng vậy thôi. Nếu tụi nó lúc nào cũng ngoan ngoãn vâng lời thì lúc ra đời sẽ khó sống.” Người khác thì nói, “Cha mẹ sinh con, trời sinh tánh. Cầu nguyện để Chúa sửa tính tình tụi nó.”
Nghe những lời như vậy, tôi thấy nhẹ nhàng hơn và tôi cũng siêng cầu nguyện cho các con. Thôi thì đủ trò! La lớn, nói nhỏ, doạ dẫm, dỗ dành, khóc lóc và cũng nhiều lần cầu nguyện với tụi nó nữa. Tôi vẫn còn những ngày buồn lo và cũng có được những ngày hài lòng với con cái. Tôi bắt chước mấy người bạn chọn nhớ những ngày con cái làm mình vui.
Còn vài tuần nữa, cậu con lớn của tôi sẽ đi học xa nhà. Nó thuộc loại “ăn cục nói hòn” nên tôi cũng không trông đợi những câu nói tình cảm dành cho mẹ từ miệng nó. Nhưng tôi thích nghĩ là nó làm bàn cờ gánh này như một món quà tặng tôi trước khi nó tung cánh vào đời. Một món quà nối liền ba thế hệ. Mẹ bày cho chị em tôi chơi cờ gánh gần 50 năm trước.
Rồi ở xứ Mỹ tôi kể cho con nghe trò chơi ngày xưa ấy và nó đã học chơi cờ gánh với bà ngoại. Bây giờ nó làm được bàn cờ gánh trên máy. Hy vọng một ngày nào đó nó sẽ viết xong bàn cờ gánh để người ở Việt nam có thể chơi cờ với người ở Mỹ, hay là để cho máy thử sức với người.
Cách chơi cờ gánh
Dàn cờ:
Bàn cờ gánh có 16 quân chia làm hai màu cho hai người chơi. Trong bàn cờ này, phe màu xanh có 8 quân và phe màu đỏ có 8 quân được sắp như hình vẽ bên dưới. Mục tiêu của mỗi người chơi là đổi màu các quân cờ của đối phương thành màu của mình. Trận cờ kết thúc khi chỉ còn một màu trên bàn cờ.
Cách chơi: Mỗi quân cờ di chuyển từng bước một theo đường kẽ đến giao điểm trống kế tiếp. Có hai cách để đổi màu quân cờ của đối phương.
1.Gánh: Khi một quân cờ của phe này đi vào giữa hai quân cờ của phe kia, thì hai quân cờ hai bên bị đổi màu sang quân cờ ở giữa. Trong Hình 1a, phe xanh hô, “gánh” và di chuyển quân cờ H theo mũi tên màu xanh lá cây vào giữa hai quân đỏ N và Q. Hai quân đỏ này sẽ bị đổi sang màu xanh như trong Hình 1b. Nếu phe xanh vô tình di chuyển quân cờ H theo mũi tên màu xanh lá cây nhưng không nói “gánh,” thì hai quân đỏ N và Q vẫn không bị đổi màu.
2.Chẹt: Khi một hay nhiều quân cờ của một phe bị bao vây và không di chuyển được thì đây là thế cờ chẹt. Các quân cờ này sẽ bị đổi sang màu của đối phương. Trong Hình 2a bên dưới, quân đỏ B di chuyển theo mũi tên màu xanh lá cây sẽ làm quân xanh A và C bị chẹt. Quân A và C bị đổi thành màu đỏ như trong Hình 2b.
Bẫy: Người chơi cũng có thể bẫy đối phương đi theo nước cờ của mình bằng thế cờ “Mở.”
Trong Hình 3a, phe xanh di chuyển N theo hướng mũi tên và nói “Mở.” Phe đỏ bắt buộc phải dời quân M vào giữa E và N (Hình 3b), đổi hai quân này thành màu đỏ như trong Hình 3c.
Phe xanh đi quân O theo hướng mũi tên vào gánh ba cặp: A-N, K-M và L-E như trong Hình 4a và 4b. Trong thế cờ “Mở,” người bẫy phải có thế cờ cho đối phương đổi màu hai quân cờ, rồi sau đó mới được đi nước cờ của mình. Thế cờ này không chỉ dùng để đổi màu nhiều quân cờ của đối phương nhưng cũng dùng để thoát ra khỏi một thế cờ bí.
Chọn Hướng Đi Hay:
Nếu có thể, người bị bẫy có thể chọn những quân cờ khác nhau để vào bẫy. Trong hình 5a, khi phe đỏ nói, “mở” và dời quân cờ J sang bên trái, phe xanh có ba cách để tiến vào điểm mở màu xanh lá cây. Các quân cờ A, H và G đều có đường vào điểm mở. Tuy nhiên, nếu phe xanh dùng quân cờ G để đi vào điểm mở trong hình 5b thì phe đỏ bị mất hai quân cờ chứ không đổi được màu quân cờ nào sau đó.
Người chơi có thể dùng bẫy để đổi màu của nhiều quân cờ trong một nước đi. Hiếm nhưng cũng có khi người chơi giỏi có thể đổi màu đến 8 quân cờ trong một bẫy.
Người nào đổi màu được hết các quân cờ của đối phương, thì đó là người thắng cuộc. Bấm vào đây để chơi.
