Vào ngày 16 Tháng Mười, 1975, năm nhà báo người Úc đã bị sát hại khi đang tác nghiệp tại thị trấn Balibo, Đông Timor. Vụ việc này, được biết đến dưới tên gọi “Balibo Five” (Năm người Balibo), vẫn để lại nhiều câu hỏi chưa có lời giải sau nửa thế kỷ.
Những nhà báo dũng cảm: Những nạn nhân gồm: Malcolm Rennie, Brian Peters, Greg Shackleton, Gary Cunningham và Tony Stewart. Trong đó, Greg Shackleton là phóng viên, Gary Cunningham là quay phim và Tony Stewart là kỹ thuật viên âm thanh thuộc Seven Network, còn Malcolm Rennie và Brian Peters là phóng viên và quay phim của Nine Network. Họ đã có mặt ở Balibo để đưa tin về cuộc xung đột khi quân đội Indonesia tiến vào thị trấn này.
Một nhà báo thứ sáu, Roger East, làm việc cho Australian Associated Press và Reuters, cũng bị hành quyết sau đó vào ngày 8 tháng 12, 1975 tại Dili, thủ phủ Đông Timor.
Các nạn nhân ban đầu quyết định ở lại Balibo dù người dân Đông Timor đã sơ tán, tin rằng với tư cách nhà báo, họ sẽ không trở thành mục tiêu quân sự. Để cảnh báo quân đội Indonesia, họ vẽ một lá cờ Úc đơn giản trên tường nơi họ trú ngụ. Hình ảnh Greg Shackleton cẩn thận vẽ lá cờ trên tường đã trở thành biểu tượng của lòng can đảm và bi kịch của họ.
Ngày định mệnh. Sáng sớm ngày 16 tháng 10, Balibo chịu một đợt ném bom dữ dội. Ngay sau đó, nhóm nhà báo được báo cáo là mất tích. Phải gần một tháng sau, người ta mới xác nhận họ đã tử vong khi một hộp chứa hài cốt được chuyển đến các nhà ngoại giao Úc tại Jakarta. Họ sau đó được chôn cất trong một quan tài duy nhất tại thủ đô Indonesia, mặc dù các gia đình và nhà báo đồng nghiệp yêu cầu đưa hài cốt về Úc để kiểm tra pháp y.
Chính quyền Indonesia lúc đó tuyên bố rằng các nhà báo thiệt mạng do đạn lạc của trận chiến tại Balibo. Tuy nhiên, nhiều người, bao gồm gia đình và bạn bè của Balibo Five, khẳng định họ đã bị thi hành án tử bởi lực lượng an ninh Indonesia. Các bằng chứng thu thập được sau này từ cuộc điều tra của cảnh sát và các tổ chức nhân quyền cũng cho thấy khả năng các nhà báo đã bị bắn trực tiếp, thay vì chết trong trận đụng độ.
Căng thẳng ngoại giao. Vụ sát hại Balibo Five đặt một bóng đen lớn lên quan hệ Úc – Indonesia. Thủ tướng Úc khi đó, Gough Whitlam, luôn duy trì rằng các nhà báo thiệt mạng trong tình huống đạn chéo giữa quân đội Indonesia và các lực lượng độc lập Đông Timor. Tuy nhiên, ông và chính phủ của ông bị chỉ trích là đã che giấu sự thật nhằm duy trì quan hệ với nhà độc tài Indonesia, Suharto.
Năm 2007, một quan toà điều tra ở New South Wales kết luận rằng các nhà báo đã chết dưới tay binh sĩ lực lượng đặc nhiệm Indonesia, nhưng không có bằng chứng cho thấy Whitlam hay các chính phủ Úc kế tiếp biết trước và cố tình che giấu. Một cuộc điều tra của Cảnh sát Liên bang Úc (AFP) về tội ác chiến tranh kéo dài năm năm về vụ việc Balibo Five đã bị đóng lại vào năm 2014 vì thiếu bằng chứng và khó khăn về quyền tài phán.
Hậu quả và di sản. Balibo Five trở thành biểu tượng của sự dũng cảm và hy sinh của các nhà báo khi đưa tin ở vùng chiến sự. Gia đình họ suốt nhiều thập kỷ vẫn kiên trì yêu cầu chính phủ Indonesia công nhận vụ giết người và trao trả hài cốt về Úc.
Vụ việc này không chỉ làm rúng động dư luận Úc mà còn thúc đẩy phong trào bảo vệ quyền nhà báo trên toàn thế giới. Nó đặt ra câu hỏi về trách nhiệm của các chính phủ trong việc bảo vệ công dân và giữ vững tự do báo chí khi đối diện với các chế độ độc tài.
Năm nhà báo Balibo Five, với lòng dũng cảm và tinh thần nghề nghiệp, đã rời bỏ cuộc sống bình thường để đưa tin về một cuộc xung đột mà thế giới ít quan tâm lúc đó. Họ là minh chứng sống cho việc nghề báo không chỉ là công việc, mà còn là sứ mệnh.
Những bí ẩn còn lại. Cho tới nay, 50 năm trôi qua, hung thủ giết Balibo Five vẫn chưa bị đưa ra ánh ánh sáng của công lý. Vẫn còn nhiều câu hỏi: Ai ra lệnh sát hại họ? Tại sao các bằng chứng quan trọng bị bỏ qua? Chính quyền Úc có thể làm gì để bảo vệ công lý cho nạn nhân?
Các nhà sử học và nhà báo điều tra nhấn mạnh rằng việc minh bạch thông tin là cần thiết để làm sáng tỏ sự thật, đồng thời cũng là cách để tôn vinh Balibo Five – những người đã trả giá bằng mạng sống của mình vì sự thật và công lý.
Sự kiện Balibo Five là lời nhắc nhở nghiệt ngã về rủi ro mà nhà báo phải đối mặt khi tác nghiệp trong vùng chiến sự, đồng thời đặt ra một bài học về trách nhiệm chính trị và đạo đức quốc tế. Chính phủ và các cơ quan báo chí trên toàn thế giới vẫn cần ghi nhớ, bảo vệ những tiếng nói trung thực và dũng cảm, bất chấp hiểm nguy.
Hơn nửa thế kỷ trôi qua, Balibo Five vẫn sống trong ký ức của người dân Úc, trong từng bản tin, trong từng cuộc điều tra và trong những lá cờ Úc đơn sơ được vẽ trên tường – dấu ấn không thể phai mờ của lòng dũng cảm và tinh thần báo chí.
