Không thể xem thường
Gần đây, các nhà khoa học phát hiện ra lốp xe và phanh xe khi bị bào mòn do ma sát đã đưa một lượng đáng kể ô nhiễm dạng hạt siêu nhỏ nguy hiểm vào môi trường. Và đây là vấn đề không thể xem nhẹ đối với sức khỏe cộng đồng. Trong nhiều thập niên, các nhà khoa học và quan chức y tế luôn cảnh báo người lái xe về các chất ô nhiễm có hại thoát ra từ ống xả xe hơi. Nhưng khi hệ thống lọc khí thải xe hơi ngày càng hiện đại hơn và khí thải ra sạch hơn, ô nhiễm liên quan đến bệnh tim và phổi lại tăng lên từ một nguồn khác: Lốp xe và phanh.
Sự hao mòn lốp xe và phanh đã được chứng minh là tạo ô nhiễm bụi mịn đáng kể tính theo khối lượng, so với hệ thống ống xả xe hơi ở một số tình huống thử nghiệm và trong thế giới thực. Một số hạt đủ lớn để nhìn thấy bằng mắt thường, số còn lại rất mịn (gọi là PM 2.5 có đường kính 2.5 micron) hay siêu mịn (gọi là PM 0.1 với đường kính 100 nanomet).
Chúng dễ dàng xâm nhập vào máu và tấn công các cơ quan trong cơ thể. Các nhà khoa học cảnh báo vấn đề đang trở nên tồi tệ hơn khi ngày càng có nhiều xe hơi lưu thông, gồm cả xe hơi điện với trọng lượng nặng hơn xe xăng, tạo lực ma sát lốp xe và phanh lớn hơn. Không giống khí thải từ ống xả xe hơi, bụi thải từ phanh và lốp xe chưa có quy định giới hạn nên mức độ ô nhiễm do chúng gây ra vẫn nằm ngoài tầm kiểm soát.
Heejung Jung, giáo sư tại Đại học California, Riverside cảnh báo: “Những ô nhiễm không phải từ ống xả này đang trở thành vấn nạn vì hai lý do; thứ nhất, không có quy định cho chúng; thứ hai, thành phần hóa học độc hại hơn, đặc biệt là các hạt kim loại từ phanh”.
The Washington Post cho biết, ở California, ngoài ống xả còn có những nguồn phát thải giao thông khác được quan tâm. Rất nhiều ô nhiễm đến từ bụi bặm tung lên từ những chiếc xe hơi chạy trên đường. Trong những năm gần đây, lượng bụi thải dạng hạt từ phanh và lốp xe bắt đầu tăng lên, thậm chí còn lớn hơn lượng khí thải từ ống xả ở một số địa điểm. Trong nghiên cứu, Jung và các đồng nghiệp đã xem xét các nguồn phát thải xe hơi dọc theo hai đường cao tốc ở Long Beach và Anaheim vào Tháng Một và Tháng Hai, 2020.
Tại Anaheim, họ phát hiện phanh và lốp xe chiếm 30% lượng hạt PM 2.5 thu được, trong khi xăng và dầu diesel chỉ chiếm 19%. Ở Long Beach, phanh và lốp xe chiếm 15% ô nhiễm PM 2.5, ngang bằng ô nhiễm từ khí đốt và dầu diesel. Phát hiện của nhóm phù hợp với dự đoán của Hội đồng Tài nguyên Không khí California (California Air Resources Board), một cơ quan chính phủ tiểu bang có nhiệm vụ giảm ô nhiễm không khí và tài trợ cho nghiên cứu của Jung.
Hội đồng dự đoán sau năm 2020, ô nhiễm PM 2.5 từ phanh sẽ lớn hơn ô nhiễm khí thải, do có thêm nhiều xe hơi lưu thông và các chính sách khí thải ống xả sạch hơn. Nhưng không chỉ California chứng kiến nguồn ô nhiễm tăng từ vỏ xe và phanh. Jung giải thích: “Nhờ chính sách đúng của Cơ quan Bảo vệ Môi trường (Environmental Protection Agency) lượng khí thải từ ống xả đã giảm ở tất cả 50 tiểu bang. Nhưng ở tất cả 50 tiểu bang, lượng khí thải từ phanh và lốp đều không bị chế tài bởi luật, vì vậy những gì thấy ở California cũng thấy ở các nơi khác”. Ô nhiễm từ hệ thống phanh và lốp xe không thể xem thường. Các thử nghiệm của công ty tư vấn kỹ thuật Emissions Analytics có trụ sở tại Vương quốc Anh cho thấy lốp xe tung ra lượng ô nhiễm hạt cao hơn khoảng 2,000 lần so với ống xả!
Giải pháp
Dù chưa có quy định mức tối thiểu an toàn, nhưng lượng bụi thải phanh và lốp đã vượt quá giới hạn cho phép với khí thải ống xả. Bụi thải chứa hơn 400 hợp chất có kích thước và độc tính khác nhau. Nick Molden, người sáng lập và Giám đốc điều hành của Emissions Analytics nhận định:
“Theo truyền thống, người ta nghĩ các hạt này chỉ là những mảnh cao su lớn bị cắt khỏi lốp xe và rơi xuống đất nên không phải vấn đề lớn. Nhưng những gì chúng tôi thấy từ thử nghiệm, chúng là một hỗn hợp các hạt lớn và các hạt siêu mịn. Có hạt nhỏ cỡ 6 nanomet, dễ dàng hít vào phổi. Lốp xe còn phát ra chất gây ung thư. Các nghiên cứu khác tìm thấy bụi kim loại từ phanh. Nước cuốn trôi đa số bụi thải vào cống rãnh dọc đường hoặc thấm qua đất. Những hóa chất và nguyên tố này có thể gây ra ảnh hưởng nghiêm trọng cho con người, nhưng vẫn còn một lỗ hổng kiến thức về số lượng và nồng độ đủ để gây hại cho sức khoẻ. Nghiên cứu tìm thấy một loại hóa chất trong lốp xe có liên quan đến sự suy giảm dân số cá hồi ở California. Tuy nhiên, đó có thể chỉ là sự khởi đầu. Ảnh hưởng cho người và động vật lớn hơn chúng ta tưởng. Chỉ là chưa biết rõ thôi!”.
Vấn đề càng trở nên cấp bách hơn khi các loại xe hơi điện nặng hơn được tung ra đường phố. Jung giải thích: “Xe hơi điện có pin lớn thường nặng hơn ít nhất 50% so với xe chạy bằng động cơ đốt trong nên sẽ làm mòn lốp xe nhiều hơn cũng như gây ô nhiễm nhiều hơn”.
Theo các nhà khoa học, giải pháp không phải là loại bỏ lốp xe hoặc xe hơi điện mà là chuyển vật liệu làm lốp xe sang các nguồn nhiên liệu tự nhiên hoặc phi hóa thạch. Nhiều lốp xe hiện nay được làm bằng cao su tổng hợp có nguồn gốc từ dầu thô, có chứa chất gây ung thư. Nay các chuyên viên đề nghị chuyển sang nguyên liệu từ bông bồ công anh (dandelion) thay cho cao su. Những bông bồ công anh này không phải là loại bạn thấy trong sân nhà mà thuộc loại Taraxacum kok-saghyz, mọc dưới dạng bụi rậm rạp trên mặt đất và có rễ dài.
Theo công ty sản xuất vỏ xe Goodyear, chúng được thu hoạch sáu tháng một lần từ đất nông nghiệp ở Ohio trong một dự án có sự hợp tác của Farmed Materials trong khi cây cao su thường mất bảy năm để tạo ra mủ cần thiết cho sản xuất cao su. Melanie Tomczak, Giám đốc công nghệ của BioMADE nói: “Động lực của dự án là giảm bớt sự phụ thuộc vào cao su tự nhiên từ nước ngoài. Sự chuyển đổi sẽ giúp bảo vệ chống lại vấn nạn đứt gẫy chuỗi cung ứng, giúp làm giảm lượng khí thải nhà kính và có lợi ích cho sức khỏe”. Một số sản phẩm như giày đã được sản xuất bằng cao su bồ công anh. Vài công ty cũng đã phát triển lốp bồ công anh nhưng vẫn còn phải xem liệu loại lốp này có thể được nhân rộng và có ý nghĩa tài chính không.
