Daniel Ellsberg, nhà phân tích quân sự từng tiết lộ lịch sử những bí mật lừa dối của Mỹ ở Việt Nam, trong Hồ sơ Ngũ Giác Đài, vừa qua đời ngày 16 Tháng Sáu 2023 tại Kensington, California, ở tuổi 92.
Việc tiết lộ bộ Hồ sơ Ngũ Giác Đài 7,000 trang của Daniel Ellsberg đã đẩy một quốc gia vốn đã bị tổn thương và bị chia rẽ bởi chiến tranh vào cuộc tranh cãi dữ dội, tạo ra một cuộc đối đầu theo Tu chính án thứ nhất giữa chính quyền Nixon và tờ New York Times, nơi tung ra bộ hồ sơ Ngũ Giác Đài và bị chính phủ tố cáo là một hành động gián điệp gây nguy hiểm cho an ninh quốc gia. Cá nhân Daniel Ellsberg bị buộc tội gián điệp cùng nhiều tội danh khác.
Cuối thập niên 1960, khi làm việc với tư cách là nhà phân tích quốc phòng cho RAND Corporation, Daniel Ellsberg nhận ra nhiều điều không ổn liên quan chính sách can dự vào Việt Nam của Mỹ. Lúc đó, Ellsberg có quyền truy cập vào các tài liệu mật và từ đó ông nhận ra sự lừa bịp có hệ thống của nhiều đời chính phủ Mỹ liên quan cuộc chiến. Ellsberg cho rằng, với lương tâm con người, ông thấy buộc phải tiết lộ thông tin. Thoạt đầu, Daniel Ellsberg tiếp cận một số thượng nghị sĩ Hoa Kỳ với hy vọng họ có thể giúp công khai hóa, nhưng không thành công, cuối cùng Daniel Ellsberg cung cấp toàn bộ 7,000 trang hồ sơ cho The New York Times, và tờ báo công bố năm 1971.
Loạt tài liệu tiết lộ những thông tin liên quan chính quyền Truman, Eisenhower, Kennedy và Johnson. Trong khi giới chức Washington luôn nói với công chúng một cách lạc quan về cuộc chiến và Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ tiếp tục gửi quân đến Việt Nam, thì “đằng sau cánh gà”, họ thừa nhận với nhau rằng Mỹ đang thua cuộc. Bộ trưởng Quốc phòng lúc bấy giờ Robert McNamara từng nói với Tổng thống Lyndon B. Johnson ngay từ năm 1967 rằng sự leo thang của quân đội Mỹ sẽ không dẫn đến kết quả chiến thắng. Bộ hồ sơ Daniel Ellsberg cũng hé lộ cho thấy Tổng thống John F. Kennedy đã phê chuẩn việc lật đổ Tổng thống Việt Nam Cộng Hòa Ngô Đình Diệm.
Trong một động thái chưa từng có, chính quyền Nixon ban lệnh cấm The New York Times tiếp tục đăng các trang báo cáo sau loạt bài đầu tiên. Ellsberg sau đó cung cấp tài liệu cho The Washington Post và tờ báo này cũng bị chính phủ kiện. Tối cao Pháp viện cuối cùng ra phán quyết bảo vệ hai tờ báo.
Sinh ngày 7 Tháng Tư 1931 tại Chicago, Daniel Ellsberg cùng gia đình chuyển đến Detroit khi ông mới 6 tuổi. Là một học sinh xuất sắc, Daniel Ellsberg nhận được học bổng vào một trường dự bị và sau đó là Đại học Harvard. Sau một năm học cao học tại Vương quốc Anh, Daniel Ellsberg trở lại Mỹ, đăng ký gia nhập Thủy quân lục chiến. Sau khi giải ngũ, Ellsberg trở lại Harvard để làm luận án về lý thuyết trò chơi (games theory), và năm 1959, ông gia nhập RAND Corporation, một tổ chức tư vấn phi lợi nhuận, với việc chuyên nghiên cứu chiến lược chiến tranh hạt nhân.
Năm 1964, ông có mặt trong đội ngũ trợ lý bộ trưởng quốc phòng phụ trách các vấn đề an ninh quốc tế, và trực tiếp làm việc về chính sách Việt Nam. Daniel Ellsberg chuyển “từ diều hâu thành bồ câu” vào năm 1967 khi ông ở Việt Nam làm việc cho Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ. Đó là thời điểm Daniel Ellsberg đi đến kết luận rằng “không có sự thay đổi nào trong chiến thuật hoặc tái phân bổ nguồn lực của Mỹ có thể xoay chuyển cục diện cuộc chiến.” Ellsberg trở về từ Việt Nam và tái gia nhập RAND Corporation. Ông tiếp tục làm cố vấn cho chính phủ về chiến tranh Việt Nam. Đó là thời gian ông đánh cắp bộ hồ sơ mật.
Đầu tiên, Daniel Ellsberg tiếp cận Neil Sheehan, phóng viên kỳ cựu của New York Times mà ông đã gặp ở Việt Nam, cùng với bộ hồ sơ. Thoạt đầu, Ellsberg ra điều kiện rằng ông đồng ý cung cấp bộ hồ sơ mật nếu The New York Times xuất bản và không tiết lộ danh tính nguồn tin. Nhưng khi Sheehan đến một căn hộ ở Cambridge (Massachusetts), nơi bộ hồ sơ được cất, Ellsberg lại đổi ý, nói rằng Sheehan có thể nghiên cứu bộ hồ sơ nhưng không được sao chụp.
Daniel Ellsberg đưa cho Sheehan chìa khóa căn hộ và rời thị trấn. Sheehan đã phá vỡ thỏa thuận, sao chép và mang một bộ đến New York, nơi các nhóm phóng viên và biên tập viên The New York Times chia nhau ngày đêm làm việc trong một căn phòng khách sạn suốt nhiều tuần để chuẩn bị cho việc xuất bản bộ hồ sơ mật. Ellsberg hoàn toàn không biết về chuyện này cho đến ngày 13 Tháng Sáu 1971, khi The New York Times tung ra phần đầu trong chín phần trích dẫn và loạt bài báo phân tích về Hồ sơ Ngũ Giác Đài.
Trước phản ứng dữ dội của Tòa Bạch Ốc, Daniel Ellsberg bỏ trốn. Dưới sự chỉ đạo của John D. Ehrlichman, cố vấn các vấn đề đối nội của Tổng thống Nixon, một đơn vị được gọi là “nhóm thợ sửa ống nước” được thành lập để bịt các lỗ rò rỉ và thực hiện các hoạt động bí mật, trong đó có việc đột nhập văn phòng bác sĩ tâm thần của Ellsberg, và tiếp đó là việc đột nhập trụ sở Đảng Dân chủ tại khu phức hợp Watergate ở Washington…
Sau khi ra đầu thú, Daniel Ellsberg bị xử, với cáo buộc gián điệp cùng một số tội danh khác có thể mang án tổng cộng 115 năm tù. Sau một phiên tòa sai thủ tục vào năm 1972, Daniel Ellsberg bị xét xử vào năm 1973 trước Thẩm phán William M. Byrne Jr. tại tòa án liên bang ở Los Angeles. Tuy nhiên, trước khi vụ án được đưa ra bồi thẩm đoàn, thẩm phán đã bác bỏ tất cả các cáo buộc, dựa vào lý lẽ rằng những việc làm của chính phủ trong vụ này đều sai trái.
Những năm cuối đời, Daniel Ellsberg vẫn lên tiếng thường xuyên ở các vấn đề liên quan chống phổ biến vũ khí hạt nhân. Năm 2009, Daniel Ellsberg là chủ đề của một bộ phim tài liệu có tên “The Most Dangerous Man in America”. Matthew Rhys cũng nhắc lại Daniel Ellsberg trong bộ phim “The Post” năm 2017 của đạo diễn Steven Spielberg. Sự hiện diện của Ellsberg cũng bao trùm trong phim “White House Plumbers” năm 2023 của HBO.
