Trong cuộc “cách mạng văn hóa” đang rung chuyển nước Mỹ, hồi cuối tuần qua chính quyền Donald Trump đã gây chấn động bằng sắc lệnh chấm dứt hoạt động của các tổ chức truyền thông quốc tế như đài Á Châu Tự Do (RFA), đài Tiếng Nói Hoa Kỳ (VOA)… với lý do các đài này “tuyên truyền cực đoan.” Các chính thể chuyên chế ở Trung Quốc, Cambodia, Nga… lập tức mở tiệc ăn mừng!
Nhưng có một chấn động khác ít được dư luận chú ý, song ảnh hưởng của nó đối với nước Mỹ không kém phần trầm trọng là cuộc tấn công vào hệ thống đại học và vào nền giáo dục nói chung.
Nhân danh chống chủ nghĩa bài Do Thái (anti semitism), chống trào lưu “thức tỉnh” (wokeism), chống tư tưởng tả khuynh cấp tiến, và nhân danh tiết kiệm ngân sách chống lãng phí, chính quyền Trump đã lần lượt có những chính sách làm suy yếu hệ thống giáo dục đại học Mỹ như cắt giảm tài trợ của liên bang, can thiệp vào chương trình và nội dung giảng dạy bất chấp quyền tự do ngôn luận và tự trị đại học.
Cắt nguồn tài trợ là biện pháp dễ sử dụng nhất. Tài trợ của chính quyền liên bang có vai trò thiết yếu cho hoạt động nghiên cứu, sáng tạo của hệ thống đại học. Tài trợ cho đại học diễn ra theo một trong hai hình thức: tài trợ trực tiếp từ chính quyền liên bang theo hợp đồng với nhà trường để thực hiện một số nhiệm vụ nào đó; hoặc gián tiếp thông qua các tổ chức chuyên môn như Viện Y Tế Quốc Gia (NIH), Quỹ Khoa Học Quốc Gia (NSF), Cơ Quan Phát Triển Quốc Tế Mỹ (USAID)…
Việc chính quyền Trump dẹp bỏ USAID, giảm ngân sách của NIH và NSF trong vài tuần qua với lý do tiết kiệm chi tiêu đã khiến các cơ quan này chấm dứt hợp đồng tài trợ các trường đại học.
Thứ Năm tuần trước, đại học Johns Hopkins University – trường đại học tư, chuyên nghiên cứu sâu về y khoa và cũng là trường nhận được tài trợ nhiều nhất từ liên bang – vừa thông báo cắt giảm hơn 2,200 việc làm sau khi bị cắt $800 triệu tài trợ thông qua USAID. Đây là vụ sa thải lớn nhất trong lịch sử của trường, tác động đến 247 nhân viên tại Mỹ và 1,975 vị trí công việc của Johns Hopkins tại 44 quốc gia. Bị ảnh hưởng nặng nề nhất là Trường Y Tế Công Bloomberg, trường Y và tổ chức phi lợi nhuận về sức khỏe quốc tế có tên Jhpiego. Riêng trường Y Johns Hopkins đã có 80 viện nghiên cứu tập trung vào các vấn đề bạo lực súng đạn, đại dịch COVID-19, sức khỏe bà mẹ và trẻ sơ sinh, cũng như tác động kinh tế của bệnh mất trí nhớ Alzheimer.
Cũng trong tuần trước, đại học Columbia University – một trường tư của Công Giáo dòng Tên ở New York – bị chính quyền liên bang cắt $400 triệu tài trợ trực tiếp vì cho rằng nhà trường đã không làm tốt việc bảo vệ sinh viên người Do Thái bị những cuộc biểu tình ủng hộ Palestine trong khuôn viên trường quấy rối từ cuối năm 2023 đến đầu năm 2024. Sau vụ cắt tài trợ trường Columbia, Bộ Giáo Dục đã gửi thư cho 60 trường đại học khác nói rằng họ sẽ mất tiền tài trợ nếu không bảo đảm được an toàn cho sinh viên người Do Thái trong các khu học xá.
Cùng với việc cắt tài trợ liên bang, chính quyền Trump còn cân nhắc tăng thuế lên các khoản đóng góp (endowment) mà các mạnh thường quân tặng cho các đại học và sinh viên. Hai biện pháp đó đã cùng gây nhiều khó khăn tài chính cho các trường đại học, dự tính thu nhập của các trường đại học lớn sẽ bị giảm khoảng 10% trong năm nay.
Do ngân sách giảm đột ngột, trong hai tuần qua đã có hàng chục trường thông báo dừng tuyển dụng (hiring freezes) trong thời gian tìm hiểu những sự thay đổi về chính sách của Washington. Trong số các trường tạm dừng tuyển dụng có các tên tuổi lớn của hệ thống đại học Mỹ như Harvard, MIT, Notre Dame, Pennsylvania, Pittsburg, Emory, Vermont, North Carolina State, Washington và UC San Diego.
***
Ngoài việc cắt tài trợ, ông Trump đã ban hành nhiều sắc lệnh xóa bỏ các chương trình D.E.I. (đa dạng, công bằng và hòa nhập) và can thiệp trực tiếp vào chính sách của các trường đại học, đảo ngược truyền thống tự trị đại học và nguyên tắc tự do ngôn luận. Ông Trump còn đe dọa cắt tài trợ cho các trường đại học nào không ủng hộ quan điểm của ông về nhiều vấn đề, vẫn tiếp tục các chương trình D.E.I., không cấm các vận động viên chuyển giới tham gia các môn thể thao của phụ nữ hoặc không ngăn chặn các cuộc biểu tình mà ông cho là “bất hợp pháp” trong khuôn viên đại học.
Mới đây ông Ed Martin, công tố viên liên bang khu vực thủ đô Washington DC, gửi một lá thư với lời lẽ gay gắt tới Giám đốc Trung Tâm Luật, đại học Georgetown University – một đại học Công Giáo – nói rằng “không thể chấp nhận sự việc trường Georgetown vẫn tiếp tục giảng dạy các chương trình D.E.I và đe dọa nếu nhà trường không thay đổi thì ngành tư pháp thủ đô sẽ không tuyển dụng các sinh viên tốt nghiệp của trường.
Xưa nay, chương trình và nội dung giảng dạy trong khuôn viên đại học là do các hội đồng nhà trường quyết định, chưa bao giờ có chuyện chính quyền can thiệp một cách trắng trợn như vậy.
Từ đầu Tháng Hai, chính quyền Trump đã mở những cuộc điều tra các cáo buộc “bài Do Thái” ở năm trường đại học lớn, trong đó có đại học University of California, Berkeley. Một sắc lệnh của ông Trump yêu cầu mạnh tay xử lý thành kiến bài Do Thái trong các đại học, kể cả giam giữ và trục xuất những sinh viên ngoại quốc tham gia các cuộc biểu tình ủng hộ người Palestine trong cuộc chiến ở Dải Gaza.
Những sự can thiệp như vậy đang gây bất an trong các khu học xá đại học. Về lâu dài, để duy trì nguồn tài trợ và cơ hội nghề nghiệp cho sinh viên, các trường đại học phải thay đổi nội dung giảng dạy theo quan điểm của nhà cầm quyền, không còn theo đuổi những tư tưởng khai phóng nữa, các giáo sư, giảng viên phải “tự kiểm duyệt” lời ăn tiếng nói khi đứng trước sinh viên nếu không muốn bị mất việc, bị giam giữ và trục xuất. Một tương lai không mấy sáng sủa khi hệ thống đại học – niềm tự hào chính đáng của người Mỹ – đánh mất tính độc lập tự chủ và biến thành cỗ máy đào tạo lớp trẻ thành những công chức mẫn cán và ngoan ngoãn giống như đại học ở các chính thể chuyên chế.
***
Dù chưa thật hoàn hảo, hệ thống giáo dục đại học Mỹ – nhất là nhóm các đại học nghiên cứu – vẫn dẫn đầu thế giới trong các bảng xếp hạng. Đặt chân vào giảng đường đại học Mỹ vẫn là niềm ao ước của hàng triệu thanh niên thế giới dù học phí ở đây không hề rẻ. Thành tích xuất sắc của đại học Mỹ không chỉ được đo đếm bằng số bằng sáng chế, bằng số giải Nobel nhiều nhất thế giới trong đủ các lĩnh vực khoa học tự nhiên và kinh tế.
Hầu như mọi phát minh, mọi thành tựu công nghệ mà thế giới thụ hưởng ngày nay đều có dấu vân tay của các đại học Mỹ. Về phương diện quốc gia, hệ thống đại học không chỉ cung cấp nguồn nhân lực trình độ cao, đóng góp lớn vào công cuộc phát triển kinh tế xã hội mà còn góp phần tạo nên sức mạnh mềm của Mỹ, quảng bá hệ tư tưởng dân chủ tự do và mô hình chính trị của Mỹ ra toàn thế giới.
Nhưng hệ thống đại học Mỹ cũng có những vấn đề nội tại cần cải cách. Trong vài mươi năm gần đây, giáo dục đại học Mỹ có xu hướng chuyển dần sang phía cấp tiến, số giáo sư và giảng viên có tư tưởng thiên tả chiếm đa số trong đội ngũ giảng dạy và nghiên cứu, các chương trình đề cao công bằng xã hội và sự đa dạng chi phối không chỉ nội dung giảng dạy mà cả hoạt động tuyển dụng, tuyển sinh. Điều đó đã gây phản ứng trong thành phần xã hội có quan điểm bảo thủ; họ lo sợ giáo dục đại học đang làm xói mòn nền tảng văn hóa của nước Mỹ mà không thừa nhận rằng đại học là môi trường đa nguyên về tư tưởng để từ đó đi tới khám phá những chân trời mới.
Lòng tin của công chúng Mỹ vào hệ thống đại học đang suy giảm ở mức báo động. Thăm dò dư luận của Viện Gallup cho thấy vào năm 2015 có 57% người Mỹ rất tin tưởng hoặc tin tưởng vào hệ thống giáo dục đại học, song đến năm 2023 con số này chỉ còn 36%. Trong số cử tri đảng Cộng Hòa có quan điểm bảo thủ, tỷ lệ trên còn giảm mạnh hơn, từ 56% năm 2015 xuống còn 20% năm 2023.
Nguyên nhân suy giảm lòng tin vào đại học có phần do các trường chuyển biến tư tưởng sang hướng cấp tiến, có phần do nỗ lực của các tổ chức chính trị bảo thủ phê phán hệ thống đại học. Với nhiều người bảo thủ, từ thời Chiến Tranh Việt Nam với phong trào phản chiến lan tràn trong các trường đại học, hệ thống này đã dần biến thành cơ sở “tẩy não” cho thanh niên, thành cứ điểm tuyên truyền chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa Cộng Sản về công bằng xã hội.
Trở lại với chiến dịch của ông Trump, người ta thấy ông đang hành xử theo quan điểm của giới chính trị bảo thủ đã được hoạch định trong Project 2025, trong đó cho rằng hệ thống đại học phải bị đẩy vào “cuộc khủng hoảng sinh tử” thì mới xóa bỏ được hệ tư tưởng cấp tiến.
Nhưng các biện pháp của ông không giúp giải quyết các vấn đề của đại học, vốn cần tự do và tự chủ, mà chúng chỉ làm suy yếu thêm một hệ thống đang cần cải cách. Làm suy yếu giáo dục đại học luôn là dấu hiệu chuyển hóa chính trị từ dân chủ sang chuyên chế. Giáo dục đại học ở đâu cũng có khuynh hướng theo đuổi sự thật và các nhà độc tài nhận ra rằng, sự thật có thể đặt ra mối đe dọa cho quyền lực của họ.
Cắt tài trợ và can thiệp vào chính sách của trường đại học để buộc giới khoa học phải ngoan ngoãn tuân theo chương trình nghị sự của tổng thống không phải là giải pháp đúng để cải cách đại học mà chỉ là chiếc cưa máy phá hủy một định chế phức tạp, xói mòn niềm tin vào tri thức xét như một giá trị, một tài sản tinh thần đã phục vụ đất nước nhiều thập niên qua.
