Thỏa thuận thả 50 con tin được ký kết với sự giúp đỡ của Tổng thống Joe Biden phải rất vất vả mới có được kết quả cuối cùng. Đây là một trong những cuộc đàm phán con tin phức tạp nhất trong lịch sử hiện đại, một cuộc đua ngoại giao dữ dội có sự can dự của những người đứng đầu Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA), cơ quan tình báo Mossad của Israel, các sĩ quan tình báo Ai Cập và Yahya Sinwar, một lãnh đạo Hamas mà các quan chức Israel cho rằng đã ra mệnh lệnh từ trong hầm trú ẩn.
Phía sau cuộc xung đột đẫm máu
Cuộc đàm phán bí mật nhằm giải thoát 50 con tin Israel bị phiến quân Palestine bắt giữ ở Gaza để đổi lấy việc Israel thả 150 tù nhân Palestine kéo dài nhiều tuần đã đi đến hồi kết khi Tổng thống Biden gọi điện cho Tiểu vương Qatar Sheikh Tamim bin Hamad Al Thani, trung gian chủ chốt của Hamas.
Sinwar, lãnh đạo Hamas ở Gaza, đã rút vào bóng tối sau khi quân đội Israel chiếm quyền kiểm soát bệnh viện Al-Shifa mà Israel cho rằng Hamas sử dụng làm trung tâm chỉ huy và kiểm soát. Khi trận chiến ở bệnh viện tạm lắng, Sinwar lại từ trong bóng tối bước ra để tiếp tục đàm phán.
Thỏa thuận đạt được công bố vào sáng Thứ Tư 22 Tháng Mười Một đã phải đối mặt với kịch tính đến phút cuối khiến nó bị trì hoãn một ngày. Đến tối Thứ Năm, các nhà đàm phán Qatar cho biết thỏa thuận đã được khôi phục và bắt đầu thực thi từ Thứ Sáu 24 Tháng Mười Một. Theo các quan chức Mỹ, thỏa thuận cũng yêu cầu tạm dừng hoạt động giám sát bằng máy bay không người lái của Israel ở Gaza – một nhượng bộ quan trọng mà Biden đã thuyết phục được Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu. Có lẽ ngưng giám sát là để bảo mật cho việc di chuyển con tin và cả phiến quân Hamas.
Đến tối Thứ Năm, các nhà đàm phán vẫn còn thảo luận các chi tiết cụ thể, chẳng hạn như lộ trình các con tin sẽ đi vào Israel. Tuy nhiên, thỏa thuận vẫn được xem là bước đột phá ngoại giao lớn đầu tiên trong cuộc chiến kéo dài đã bảy tuần. Một trong những kết quả là mang lại một kênh liên lạc hiếm hoi giữa các bên tham chiến, làm dấy lên hy vọng rằng các cuộc đàm phán tiếp theo có thể dẫn đến việc thả các con tin còn bị giam giữ trong cuộc đột kích chấn động của Hamas vào ngày 7 Tháng Mười.
Cuộc đua marathon đàm phán bí mật diễn ra trong bối cảnh Israel quyết định mở cuộc chiến trên bộ vào phía Bắc Gaza để gây áp lực thả con tin. Các quan chức Mỹ, cùng với các nhà đàm phán Qatar và Ai Cập, lo ngại các cuộc đụng độ tại Al-Shifa và những khu vực khác của Thành phố Gaza, thành trì lâu đời của Hamas, sẽ đóng cánh cửa tiến đến thỏa thuận trao trả con tin. Những nội dung cơ bản của thỏa thuận (trao đổi con tin dân sự lấy tù nhân Palestine và viện trợ) đã được các nhà đàm phán đề xuất cách đây vài tuần nhưng liên tục đình trệ do xung đột leo thang. Hamas đe dọa rút lui trong khi Israel quyết tâm tiêu diệt Hamas cũng chống lại đòi hỏi tạm ngưng chiến.
Cả hai bên cũng tranh cãi về số lượng con tin và tù nhân sẽ được thả. Trong nước, Netanyahu phải chịu áp lực nặng nề để phá vỡ thế bế tắc. Gia đình các con tin đã tổ chức một cuộc tuần hành phản đối kéo dài năm ngày từ Tel Aviv đến Jerusalem và gặp gỡ các thành viên nội các chiến tranh của Israel. Họ lo ngại chiến dịch quân sự sẽ khiến tính mạng thân nhân họ gặp nguy hiểm hơn và cuộc chiến càng kéo dài thì nguy cơ các lãnh đạo Hamas biến mất cùng các con tin càng cao (Hamas dọa xử tử các con tin trong tuần đầu tiên của cuộc chiến). Những người bị bắt cũng có thể thiệt mạng nếu Israel ném bom không ngừng vào Gaza.
Cuộc đua marathon
Trở lại cuộc đàm phán, các quan chức tham gia mô tả là rất kịch tính, căng thẳng, mệt mỏi và có lúc mất phương hướng trước khi đạt được thỏa thuận. Thỏa thuận hoàn thành rồi nhưng vẫn bấp bênh nếu các con tin chưa được thả.
Trong những ngày đầu của cuộc khủng hoảng, các quan chức hàng đầu của Mỹ, Qatar, Ai Cập, Israel và Gaza bắt đầu tổ chức các cuộc đàm phán bí mật về con tin. Cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Jake Sullivan đã chỉ đạo Josh Geltzer, cố vấn pháp lý của Hội đồng An ninh Quốc gia và trợ lý Toà Bạch Ốc, giúp thành lập nhóm thương thuyết ở thủ đô Doha của Qatar. Nhóm phải xúc tiến đàm phán giữa hai bên tham chiến mà không có kênh liên lạc trực tiếp. Bản thân Hamas cũng bị chia rẽ giữa giới lãnh đạo quân sự và chính trị tại Gaza và các lãnh đạo chính trị lưu vong, đa số sống ở Qatar.
Phía Qatar được cho là đã gây sức ép với các lãnh đạo chính trị của Hamas. Cơ quan tình báo Ai Cập có nhiều thập niên kinh nghiệm đối phó với Hamas ở Gaza và đặc biệt là Sinwar tham gia khá tích cực. Người Ai Cập đã môi giới thành công lệnh ngừng bắn trong một loạt cuộc chiến trước đây giữa Hamas và Israel và họ vẫn giữ kênh liên lạc duy nhất với các lãnh đạo quân sự của Hamas ở Gaza.
Bản thân Sinwar không lạ gì với việc trao đổi tù nhân. Israel đã trả tự do cho ông ta và hơn 1,000 tù nhân Palestine vào năm 2011 để đổi lấy Gilad Shalit, một người lính Israel duy nhất bị Hamas giam giữ nhiều năm ở Gaza. Thành công bước đầu của nhóm đàm phán là thả hai phụ nữ Mỹ, mẹ và con gái, vào ngày 20 Tháng Mười. Đây được xem là “phép thử” cho các cuộc thương lượng tương lai.
Vào ngày 21 Tháng Mười, Hamas đưa ra đề xuất mới, thả một nhóm lớn con tin phụ nữ và trẻ em nếu Israel hủy bỏ kế hoạch xâm lược trên bộ. Các quan chức Mỹ liên lạc với Israel để hỏi liệu họ có tạm dừng hoạt động trên bộ được không. Israel từ chối, nêu lý do Hamas không cung cấp danh sách chi tiết các con tin cũng như bằng chứng là họ còn sống.
Hai ngày sau, thủ tướng Qatar đề xuất với điều phối viên Trung Đông Toà Bạch Ốc Brett McGurk thả một nhóm lớn phụ nữ và trẻ em để đổi lấy các tù nhân Palestine cũng như đưa thêm hàng cứu trợ và nhiên liệu đến Gaza. Với sự chấp thuận của Washington, Qatar và Ai Cập gặp các đại diện Hamas vào ngày 26 Tháng Mười để xem liệu họ có cung cấp danh sách thông tin nhận dạng (bằng chứng con tin còn sống).
Sinwar bảo đảm với Ai Cập sẽ thả 50 phụ nữ và trẻ em nhưng sẽ không có đầy đủ thông tin nhận dạng về những người này. Vài giờ sau, Hamas đưa ra danh sách chỉ có 10 cái tên! Mỹ phản ứng ngay lập tức: 10 là không đủ! Israel thông báo với các nhà đàm phán Ai Cập: Sẽ sớm có cuộc xâm nhập trên bộ để gây áp lực buộc Hamas nhượng bộ và đàm phán nghiêm túc hơn.
Cuộc tấn công trên bộ bắt đầu vào đêm 27 Tháng Mười với xe tăng, xe bọc thép và binh lính Israel tràn vào Gaza và đụng độ với các chiến binh Palestine trong khi máy bay chiến đấu trút hoả tiễn và bom xuống dải đất này. Sinwar lập tức cắt đứt liên lạc với các nhà đàm phán Ai Cập. Mohammed Al-Khulaifi, nhà đàm phán người Qatar cảnh báo: “Những diễn biến leo thang trên chiến trường đã tác động đáng kể đến cuộc đàm phán. Bất kỳ sự leo thang nào cũng sẽ khiến nhiệm vụ của chúng tôi trở nên vô cùng khó khăn”.
Cuộc đàm phán tái lập vài ngày sau đó để các quan chức tình báo Ai Cập cố thuyết phục Hamas cung cấp danh sách 50 cái tên. Ngày 31 Tháng Mười, Israel gây thêm áp lực bằng cách tiến hành một cuộc không kích nhắm vào một thủ lĩnh Hamas ở Jabalia, phía Bắc Gaza, san phẳng toàn bộ các khu chung cư, giết chết hơn 100 thường dân. Đây là cuộc không kích tàn khốc nhất cho đến nay tại Gaza. Ai Cập, Qatar và Hamas đều dừng đàm phán để phản đối.
Tháo gỡ bế tắc
Khi cuộc đàm phán rơi vào thế “chỉ mành treo chuông”, Giám đốc CIA Bill Burns và Giám đốc Mossad David Barnea bay tới Doha để cố gắng thu thập thêm thông tin về các con tin và xem liệu có thể gây thêm áp lực thêm lên Hamas không. Ngày 9 Tháng Mười Một, Burns gặp Barnea và các nhà đàm phán Qatar tại Doha và có một bước đột phá quan trọng. Sáng ngày 12 Tháng Mười Một, Hamas chịu cung cấp thêm tên các con tin sẽ được thả.
Nhưng khi quân Israel bao vây Bệnh viện Al-Shifa, một lần nữa lãnh đạo Hamas ở Gaza cắt đứt liên lạc với các nhà đàm phán. Sinwar gửi thông điệp tới Ai Cập cho biết Hamas sẽ hủy bỏ hoàn toàn đàm phán nếu quân đội Israel không ngừng hoạt động tại bệnh viện. Cùng ngày hôm đó, Biden có cuộc gọi đầu tiên trong số hai cuộc gọi tới tiểu vương Qatar. Trong một cuộc trao đổi căng thẳng, Biden than phiền là việc thiếu thông tin nhận dạng về các con tin từ Hamas đã cản trở đàm phán.
Tổng thống Hoa Kỳ yêu cầu Hamas cung cấp thông tin rõ ràng về 50 con tin, gồm cả tuổi tác, giới tính, quốc tịch. “Nếu không có thông tin này, đàm phán sẽ thất bại” – Biden nhấn mạnh. Tiểu vương nói rõ với Biden ông sẽ làm mọi cách để thuyết phục Hamas. Lực lượng Israel giành quyền kiểm soát Al-Shifa vài ngày sau đó, tìm thấy AK-47, một máy tính xách tay và các thiết bị khác giấu trong bệnh viện mà họ cho là bằng chứng của một trung tâm chỉ huy.
Khi các cuộc đàm phán tiếp tục vào ngày 16 Tháng Mười Một, các nhà đàm phán đã có danh sách chi tiết gồm 50 con tin mà Hamas dự kiến thả. Ngày hôm sau Biden, đang ở San Francisco để gặp lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình, ca ngợi công việc của Qatar trong cuộc thương lượng thả con tin. Tuy nhiên, ông cũng cảnh báo” “Đây có thể là cơ hội cuối cùng để thực hiện thỏa thuận”. Biden nói rõ: “Cả hai bên đã có những nhượng bộ trong các cuộc đàm phán. Bây giờ là lúc hoàn thành”.
Các quan chức Qatar đồng ý thúc đẩy Hamas và yêu cầu Biden gây áp lực Israel chấp nhận thỏa thuận. Biden vẫn trao đổi thường xuyên với Netanyahu. Trong những ngày tiếp theo, McGurk bay tới Doha để thảo luận chi tiết về thỏa thuận (một tài liệu dài sáu trang) trong khi Burns tham gia đàm phán từ xa. McGurk cũng bay tới Cairo để gặp giám đốc tình báo Ai Cập Abbas Kamel.
Hamas đồng ý với hầu hết bản dự thảo, nhưng vẫn còn những điểm vướng mắc. Có sự bất đồng về tỷ lệ trao đổi con tin Israel lấy tù nhân Palestine. Hai bên cũng khác biệt về thời gian tạm dừng giao tranh. Hamas yêu cầu Israel ngừng giám sát bằng máy bay không người lái ở Gaza trong thời gian tạm dừng (mục đích là cản trở nỗ lực của Israel nhằm truy đuổi các thủ lĩnh Hamas ở miền Nam Gaza).
Biden có một loạt cuộc trò chuyện với Netanyahu về các vấn đề này. Ban đầu Israel phản đối yêu cầu ngừng giám sát máy bay không người lái, nhưng cuối cùng ông đồng ý (Hoa Kỳ cũng giám sát Gaza từ trên cao). Ngày 21, Hamas công khai chấp nhận thỏa thuận. Chính phủ Israel phê duyệt sớm vào Thứ Tư. Nhưng đến tối Thứ Tư, Tzachi Hanegbi, quan chức an ninh quốc gia hàng đầu của Israel đã đưa ra một tuyên bố bất ngờ: Thỏa thuận sẽ bị trì hoãn ít nhất một ngày.
Theo các nhà đàm phán, Hamas yêu cầu Israel cung cấp trước danh sách nhóm tù nhân Palestine đầu tiên được trả tự do để thông báo cho gia đình họ. Khi Israel từ chối yêu cầu này, Hamas cũng từ chối chia sẻ danh sách các con tin mà họ dự định bàn giao vào ngày đầu tiên. Thứ Năm, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Qatar cho biết danh sách từng đợt con tin và tù nhân được trao đổi sẽ được hai bên công bố vào thời điểm trao trả. Trở ngại phút chót khiến gia đình các con tin bối rối. Một số không tin thỏa thuận này là có thật khi những người thân yêu của họ chưa trở về Israel. Cuối cùng, những con tin đầu tiên sẽ được thả vào lúc 4 giờ chiều Thứ Sáu giờ địa phương.
