Ngày 4 Tháng Mười Một, 1979 đánh dấu một biến cố chấn động cộng đồng quốc tế. Tại thủ đô Tehran, Iran, một đám đông sinh viên cách mạng – được hậu thuẫn bởi chính quyền Hồi giáo mới thành lập – đã tràn vào khuôn viên Tòa Đại sứ Hoa Kỳ, khống chế lực lượng bảo vệ, phá tung cổng sắt, và bắt giữ 66 nhân viên ngoại giao Mỹ.
Sự kiện ấy khởi đầu cho cuộc khủng hoảng con tin kéo dài 444 ngày, mở ra chương sử đau đớn trong quan hệ Mỹ – Iran và để lại vết hằn sâu sắc trong tâm thức người dân Hoa Kỳ.
Thế nhưng giữa hỗn loạn, có một tình tiết ít ai hay biết lúc bấy giờ: sáu nhà ngoại giao Mỹ đã kịp lánh khỏi tòa đại sứ ngay trước khi đám đông tràn vào. Việc trốn thoát chỉ là bước đầu, bởi họ ngay lập tức đối diện hiểm nguy mới – bị săn lùng bởi chính quyền và mạng lưới giám sát xã hội lúc bấy giờ. Nếu bị phát hiện, họ chắc chắn sẽ đối mặt với án tù vô thời hạn, thậm chí là cái chết.
Trong thời khắc ngặt nghèo ấy, Canada đã dang tay cưu mang. Đại sứ Ken Taylor cùng Phó đại sứ John Sheardown lặng lẽ đưa sáu người vào trú ẩn trong khu nhà ngoại giao, bất chấp mọi rủi ro đối với bản thân và cơ quan đại diện Canada tại Iran. Đó là hành động nhân đạo cao quý và cũng là minh chứng tiêu biểu cho tinh thần liên minh quốc tế.
Nỗi lo tại Washington và quyết định lịch sử
Tại Washington D.C., Tổng Thống Jimmy Carter đối diện sức ép nặng nề chưa từng có. Quốc hội, truyền thông, và công chúng Mỹ đều đòi hỏi hành động quyết liệt. Nhưng mọi toan tính quân sự đều chứa rủi ro khiến con tin thiệt mạng. Giữa bối cảnh hỗn loạn ấy, một câu hỏi đầy tính sinh tử được đặt ra: làm thế nào đưa sáu nhà ngoại giao đang lẩn trốn âm thầm rời khỏi Tehran?
Câu trả lời đến từ Cục Tình Báo Trung Ương Hoa Kỳ (CIA) và người sĩ quan được giao nhiệm vụ – Tony Mendez, chuyên gia đặc trách công tác “exfiltration” (giải thoát nhân sự khỏi lãnh thổ thù địch). Ông là một con người mang phong thái điềm tĩnh, suốt sự nghiệp nổi tiếng vì những kế hoạch táo bạo nhưng chuẩn xác.
Chiến dịch “Argo” – khi trí tuệ thay thế đạn súng
Không chọn phương án vũ lực, Mendez cùng đồng nghiệp đã đưa ra một kế hoạch tưởng như chỉ có trong phim ảnh: lập một đoàn làm phim Hollywood giả mạo, với lý do đến Iran khảo sát địa điểm quay phim khoa học viễn tưởng. Sáu nhà ngoại giao được chuẩn bị câu chuyện bìa hoàn chỉnh, từ lý lịch nghề nghiệp đến kịch bản phim. Chính phủ Canada đồng ý cấp hộ chiếu Canada giả. Tại Los Angeles, CIA thành lập một văn phòng phim giả hoàn chỉnh, đăng báo công khai, thậm chí thiết kế áp phích bộ phim mang tên “Argo.”
Mendez mang đầy đủ hồ sơ, bản vẽ bối cảnh, kịch bản phim, danh thiếp đạo diễn và nhà sản xuất… bay sang Tehran. Trong nhiều ngày, ông công khai di chuyển tại các khu chợ, khách sạn, và di tích, đóng vai một nhà làm phim đang tìm địa điểm quay.
Song song đó, tại nơi trú ẩn bí mật, sáu nhà ngoại giao được rèn luyện cách ứng xử, câu thoại, và mọi chi tiết cần thiết để nhập vai thành đoàn nghệ sĩ Canada. Từng giờ từng phút, họ sống trong nỗi lo bị phát hiện chỉ vì một câu nói hoặc ánh mắt sai lệch.
Khoảnh khắc sinh tử tại phi trường Mehrabad
Rạng sáng cuối tháng 1 năm 1980, Mendez dẫn đoàn “làm phim” đến phi trường Mehrabad. Đây là khâu nguy hiểm nhất. Chỉ một nhân viên an ninh nghi ngờ, hoặc một dấu mực lệch trên hộ chiếu, tất cả sẽ bị bắt giữ ngay lập tức.
Những phút giây chờ đợi tại cửa xuất cảnh trở thành khoảnh khắc nặng nề bậc nhất trong lịch sử hoạt động tình báo Hoa Kỳ. Một nhân viên nhập cảnh Iran xem xét hộ chiếu, hỏi dồn dập. Mendez giữ vẻ tự tin, trả lời như một nhà làm phim đích thực. Sau khoảnh khắc im lặng đến nghẹt thở, con dấu cuối cùng vang lên khô khốc nhưng đầy sức nặng: họ được phép rời Iran.
Chiếc máy bay của Swissair cất cánh giữa bình minh. Khi bánh đáp xuống Zurich, các viên chức ngoại giao Mỹ lập tức tiếp nhận sáu người, trong xúc động nghẹn ngào và niềm vui khó diễn tả.
Vinh danh và im lặng
Chiến dịch thành công mà không tốn một viên đạn, không một sinh mạng hy sinh. Nhưng do tính tuyệt mật, không một lời khen ngợi chính thức nào được công bố lúc ấy. Tony Mendez trở lại Washington, và trong im lặng, Tổng Thống Carter đích thân bắt tay, cảm ơn ông.
Phải đến năm 1997, tài liệu chiến dịch được giải mật. Mendez sau đó xuất bản hồi ký. Năm 2012, bộ phim “Argo” – do Ben Affleck đạo diễn và thủ vai chính – đã tái hiện câu chuyện, đoạt giải Oscar hạng mục “Phim xuất sắc nhất.”
Dẫu Hollywood có những yếu tố sáng tạo nghệ thuật, lịch sử vẫn ghi nhận bản chất sự kiện: đó là chiến thắng của trí tuệ, dũng cảm, và tình hữu nghị quốc tế.
Ý nghĩa trường tồn
Chiến dịch giải cứu lịch sử ấy để lại nhiều bài học quý giá:
Lòng dũng cảm thầm lặng của các nhà ngoại giao Canada và nhân viên CIA. Niềm tin vào sức mạnh sáng tạo: một kế hoạch tưởng như phi lý lại trở thành lối thoát duy nhất. Giá trị của liên minh quốc tế và nhân đạo trong thời khắc nguy nan. Tinh thần trách nhiệm quốc gia: không bỏ rơi công dân dù trong hoàn cảnh ngặt nghèo.
Hôm nay, chúng ta tưởng nhớ không chỉ một chiến dịch điệp báo táo bạo mà còn là minh chứng sâu sắc rằng trong lịch sử thế giới, đã có những khoảnh khắc mà sự an nguy của con người được đặt lên trên mọi toan tính quyền lực.
Những con người bình dị, trong âm thầm, đã viết nên một trang sử rực sáng nhất của lòng can đảm và trí tuệ nhân loại.
