Cuộc binh biến ngắn ngủi của Yevgeniy Prigozhin thủ lĩnh tập đoàn lính đánh thuê Wagner ở Nga ngày 24 Tháng Sáu đã đánh dấu một “bước ngoặt lớn về cách ứng xử” trong 23 năm cầm quyền của Tổng thống Nga Vladimir Putin.
Trước cuộc “chính biến” yểu mệnh này, Putin luôn tỏ ra mình là kẻ “bất khả chiến bại”, lãnh đạo một cơ cấu quyền lực được cá nhân hóa cao nhất và là người rất thành thạo trong việc ban phát của cải cho các “nhóm lợi ích” khác nhau để đổi lấy lòng trung thành của họ. Bây giờ, trong nháy mắt, ông ta bị sỉ nhục và cấu trúc quyền lực bị rạn nứt. Những diễn biến bất ngờ này đã gây lo ngại cho cả nội tình nước Nga, cho Ukraine và cả thế giới nếu Putin quyết định tìm cách củng cố lại quyền lực của mình.
Prigozhin là “sản phẩm” (thậm chí là con cờ) của Điện Kremlin, một đầu sỏ chính trị được Putin trao cho sự giàu có và đội quân tư nhân Wagner của ông ta đã được uỷ quyền thực hiện các nhiệm vụ bí mật ở Châu Phi và gần đây nhất là cuộc chiến đẫm máu giành thành phố Bakhmut của Ukraine. Prigozhin nhiều lần chỉ trích Bộ Quốc phòng Nga cung cấp đạn dược quá chậm cho quân đội của ông ta ở tiền tuyến, thậm chí tuần trước ông ta chỉ trích thẳng cuộc chiến tranh của Putin là “sai lầm dựa vào những tin tức thổi phồng” từ các cận thần quân sự.
Nhưng cuộc nổi dậy vũ trang ngày 24 Tháng Sáu (trong đó binh lính của Prigozhin chiếm một bản doanh chỉ huy quân sự phía Nam của quân Nga ở thành phố Rostov-on-Don và diễu hành đoàn xe vũ trang kéo về Moscow, bắn rơi trực thăng, máy bay, giết chết một số quân Nga) lại được Putin giải quyết theo cách như chẳng có gì xảy ra cả! Chỉ cách đó vài giờ, bài phát biểu trên truyền hình của lãnh đạo Nga phản ánh cảm giác hoảng loạn nghiêm trọng, tố cáo Prigozhin “phản bội”, “đâm sau lưng” người dân Nga và thề sẽ trừng phạt thích đáng.
Cách giải quyết hỗn loạn kiểu này làm cho người ta nhớ lại một nước Nga yếu ớt của thập niên 1990, khi không thể tự bảo vệ trước những kẻ cướp bóc nhưng lại tạo cơ hội cho sự trỗi dậy của Putin với tư cách là người hùng kế vị người tiền nhiệm Boris Yelsin già nua bệnh hoạn. Huyền thoại được Putin khoác lên mình để mị dân là một người đàn ông không bao giờ quên lịch sử, một con chuột khi bị dồn vào đường cùng sẽ đánh trả và một cựu sĩ quan KGB tàn nhẫn mơ ước khôi phục đế chế. Nhưng không có nét gì của một Putin trong ngày 24 Tháng Sáu khi nước Nga đứng trước một thách thức và chia rẽ chưa từng có.
Các nhà quan sát xem “thoả thuận hoà bình” với trùm Wagner là một sự sỉ nhục nên Putin chắc chắn sẽ phải khôi phục vị thế người hùng trước mắt người dân Nga. Ông ta có thể cố gắng phô trương sức mạnh, trừng phạt khắc nghiệt hơn những người chỉ trích và hướng nước Nga đến chủ nghĩa toàn trị hơn nữa. Cần nhớ là sau thảm kịch chiếm đóng trường học Beslan năm 2004 của phiến quân Hồi giáo, Putin đã đề xuất luật mới và được Quốc hội thông qua, trong đó chấm dứt bầu cử thống đốc địa phương và để Điện Kremlin bổ nhiệm.
Nhưng giờ đây, khi Putin “nhẹ tay” trước những kẻ nổi loạn có vũ trang, ông ta sẽ phải đối mặt với những câu hỏi đáng sợ nếu không tiến hành một cuộc đàn áp khắc nghiệt mới. Ở Nga, chỉ trích quân đội bị xem là tội hình sự và nhân vật đối lập hàng đầu, Alexei Navalny phải ra toà và có thể lãnh 30 năm tù.
Nhiều người tự hỏi: “Sau sự “khoan dung” ngày 24 Tháng Sáu, làm sao Putin có thể biện minh cho một cuộc đàn áp và áp đặt các biện pháp hà khắc mới sau khi để cho những thủ phạm của cuộc nổi dậy vũ trang được tự do?”. Trước khi xảy ra cuộc binh biến, Putin đã quản lý cơ cấu quyền lực vô đối của mình bằng cách đòi hỏi sự trung thành nghiêm ngặt của các cá nhân và đảm bảo những nhóm quyền lực quan trọng nhất (các đầu sỏ chính trị, cơ quan an ninh, bộ máy an ninh, quân đội) đều phải phục tùng mình. Putin xóa sổ nền báo chí độc lập và kiểm soát hoàn toàn “sân khấu” chính trị.
Sau sự kiện ngày 24 Tháng Sáu hệ thống này sẽ bị lung lay. Cuộc binh biến làm tăng khả năng một số người “vòng trong” của Putin sẽ thể hiện sự độc lập hơn, thậm chí thách thức quyền lực của lãnh đạo Nga. Sam Greene, giáo sư về chính trị Nga tại Kings College London viết trong nội san của Trung tâm Phân tích Chính sách Châu Âu (Center for European Policy Analysis):
“Prigozhin là người khơi mào cuộc chiến giữa các tầng lớp tinh hoa của quân đội Nga và ông ta thành công bước đầu. Hệ quả là Putin không còn đủ khả năng để điều khiển trò chơi theo cách trước đây. Khi xuất hiện sự cạnh tranh ngay tại trung tâm quyền lực của Nga, Putin không còn tính linh hoạt, khả năng cơ động và sự tách biệt vốn là nền tảng cho sự trỗi dậy của ông ta trước đây”.
Cho đến khi xảy ra cuộc nổi dậy của Prigozhin, Putin dường như không bị lay chuyển khỏi mục tiêu đề ra ở Ukraine. Ông ta vẫn thích chiến tranh, dù chiến trường bị “đóng băng” kéo dài và sẵn sàng hạ gục kẻ nào phản đối. Tuy nhiên, cuộc binh biến của Prigozhin sẽ thay đổi điều đó. Cuộc chiến Ukraine ảnh hưởng tiêu cực đến nước Nga với ước tính 225,000 người Nga thiệt mạng và bị thương. Quân đội đang ở thế yếu và các lệnh trừng phạt của phương Tây đã kéo nền kinh tế đi xuống.
Cảnh Prigozhin lần đầu tiên công khai đặt câu hỏi về mục tiêu phát động chiến tranh (trái với tuyên bố của Putin) khiến dư luận Nga bị bất ngờ. Cho đến nay, các cuộc thăm dò cho thấy người dân Nga đã chuẩn bị sẵn sàng cho cuộc xung đột kéo dài, không xuống đường phản đối, ngay cả khi các nghĩa trang chứa đầy xác chết. Cuộc binh biến có thể khiến họ suy nghĩ lại, không còn phục tùng và thụ động nữa. Nhận thức về Putin như “người hùng” sẽ bốc hơi nhanh giống như khi nó xuất hiện vào năm 1999, khi ông thề tiêu diệt phiến quân Chechnya ngay trong lãnh thổ của họ.
Cũng không thể xem thường cảnh đám đông cổ vũ đội quân Wagner khi họ rời các đường phố Rostov để quay lại căn cứ. Một nước Nga như thế nào thành hình vào tuần tới, tháng tới hoặc năm tới rất khó để dự đoán nhưng có một điều ai cũng công nhận: Chiếc ngai vàng tưởng như vĩnh viễn của Putin đã bị lung lay. Và đó là sự khởi đầu của một chương mới với những rủi ro và nguy hiểm mới.
