Chuyện tưởng nhỏ mà không nhỏ. Nếu bạn gọi thủ đô Ukraine là “Kiev” (kee-yev) thì đó là cách nói dựa trên phiên âm từ tiếng Nga Киев vốn sử dụng phổ biến suốt thời kỳ Xô Viết và vào những năm đầu thế kỷ 21. Tuy nhiên, với người Ukraine, họ sẽ vui hơn khi bạn gọi thủ đô của họ là “Kyiv” (kee-yiv), theo cách viết và phiên âm của tiếng Ukraine Київ.
Xét riêng về ngôn ngữ, sự giống lẫn khác biệt giữa tiếng Nga và tiếng Ukraine xuất phát từ quá trình phát triển ngôn ngữ suốt hàng thế kỷ ở một khu vực từng nằm dưới quyền của các đế chế Mông Cổ, Litva, Ba Lan và Nga hơn 1,000 năm. Tiếng Nga và tiếng Ukraine đều thuộc hệ ngôn ngữ Đông Slavonic (khác với ngôn ngữ Tây Slavonic như tiếng Ba Lan và ngôn ngữ Nam Slavonic như tiếng Bulgaria).
Với tên thủ đô Ukraine, Kyiv hay Kiev không chỉ là chuyện ngôn ngữ mà còn là vấn đề chính trị. Năm 2018, Bộ Ngoại giao Ukraine thực hiện chiến dịch trực tuyến “KyivNotKiev” kêu gọi mọi người trong nước, đặc biệt giới truyền thông phương Tây và nước ngoài nói chung, nên viết và gọi tên thủ đô của họ là “Kyiv”. Đây là một phần trong làn sóng “thoát Nga” sau hàng thập niên mọi thứ, từ văn hóa đến chính trị ở Ukraine, bị “Nga hóa” (Russification, hay Russianization – tiếng Nga: Русификация, Rusifikatsiya).
Một góc Kyiv
Trong tiếng Anh, Kiev được sử dụng lần đầu tiên có lẽ vào năm 1804 khi nó xuất hiện trong một cuốn bản đồ nằm trong tập New Universal Atlas của tác giả John Cary ấn hành ở London. Quyển New Russia: Journey from Riga to the Crimea by way of Kiev được xuất bản năm 1823 của Mary Holderness cũng dùng Kiev. Từ điển tiếng Anh Oxford đưa từ “Kiev” vào trong một trích dẫn trong ấn bản 1883, và mở mục từ “Kyiv” trong ấn bản 2018.
Thật ra “Kyiv” được chính phủ Ukraine chọn là từ chính thức cho thủ đô họ vào năm 1995 nhưng gần đây mới được khuyến khích phổ biến. Không chỉ “Kyiv”, Natalia Khanenko-Friesen, Giám đốc Viện Nghiên cứu Ukraine thuộc Đại học Alberta (Canada), cho biết thêm những năm gần đây, ngày càng có nhiều từ Ukraine được dùng thay thế cho tên tiếng Nga. Chẳng hạn KHÔNG nên dùng Odessa mà là Odesa, thay Kharkov bằng Kharkiv, thay Lvov bằng Lviv, thay Nikolaev bằng Mykolaiv và thay Rovno bằng Rivne…
“KyivNotKiev” được thực hiện rầm rộ đến mức có cả sự tham gia nhiều cơ quan cấp bộ cũng như loạt cơ quan đại diện Ukraine ở nước ngoài. Chiến dịch giành được sự ủng hộ đa số người dân Ukraine. Hiện thời, gần như tất cả hãng thông tấn và tờ báo lớn thế giới đều dùng “Kyiv”, từ BBC, CNN, Reuters, AFP, đến Washington Post, New York Times, USA Today… “Kyiv” cũng được một số tổ chức quốc tế thông qua. Tháng Sáu 2019, theo yêu cầu Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cũng như Đại sứ quán và các tổ chức khác của Ukraine tại Mỹ, tên “Kyiv” chính thức được Ủy ban Hoa Kỳ về địa danh (United States Board on Geographic Names-BGN) thông qua.
“KyivNotKiev” còn thuyết phục các phi trường quốc tế chuyển từ “Kiev” sang “Kyiv”. Trước đây, hầu hết sân bay đều từ chối, viện lẽ rằng trong danh sách của Hiệp hội Vận tải Hàng không Quốc tế (IATA) và Tổ chức Hàng không Dân dụng Quốc tế (ICAO), cái tên Kiev đã được quen dùng. Tuy nhiên, Tháng Mười 2019, IATA, theo quyết định của BGN, đã chuyển sang sử dụng “Kyiv”. Tính đến Tháng Một 2020, 63 sân bay và ba hãng hàng không đã sử dụng “Kyiv”, ngay cả trước khi được IATA thông qua. Tháng Chín 2020, Wikipedia tiếng Anh chính thức dùng “Kyiv” thay vì “Kiev” khi đề cập đến thủ đô Ukraine.
_________
