Khi Ukraine tuyên bố độc lập 24 Tháng Tám năm 1991, đất nước này được thừa hưởng kho vũ khí hạt nhân lớn thứ ba thế giới (chiếm 17 % kho vũ khí của Liên Xô). Gồm khoảng 2.500 đầu đạn chiến thuật và khoảng 1.500 đầu đạn chiến lược, gắn trên các hỏa tiễn đạn đạo liên lục địa (ICBM).
Ngoài ra, Ukraine còn sở hữu khoảng 40 chiếc máy bay ném bom chiến lược, có khả năng phóng 500 hỏa tiễn hành trình.
Mùa thu năm 1991, Quốc hội Ukraine gồm 450 đại biểu, đã thông qua một nghị quyết cam kết tham gia Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT), với tư cách là một quốc gia không sở hữu vũ khí hạt nhân. Ukraine bắt đầu các cuộc đàm phán với hai cường quốc Nga và Hoa kỳ. Các bên ký kết Nghị định thư Lisbonne, tháng 5 năm 1992, nhằm hiện thực hóa các cam kết thể hiện theo nghị quyết của Quốc hội Ukraine.
Cuối cùng các bên đồng thuận việc Ukraine chuyển giao toàn bộ kho vũ khí hạt nhân của Ukraine cho Nga, theo nội dung của Bản ghi nhớ Budapest vào Tháng Mười Hai năm 1994. Bản ghi nhớ này được Ukraine nộp lưu chiểu tại Liên hiệp quốc, với tên gọi là : Memorandum on security assurances in connection with Ukraine’s accession to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons. Budapest, 5 December 1994.
Dịch tiếng Việt là: Biên bản ghi nhớ về Bảo đảm An ninh trong bối cảnh Ukraine gia nhập Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân.
Biên bản ghi nhớ, như Biên bản ghi nhớ Budapest 1994, được xem là một kết ước quốc tế.
Biên bản ghi nhớ là một văn bản quốc tế có hình thức đơn giản, được các bên ký kết nhằm chỉ rõ những điều các bên cần thực hiện khi ký kết (áp dụng) một kết ước khung quốc tế (accord international-cadre).
Biên bản ghi nhớ Budapest 1994, từ cái tựa đề của nó, đã chỉ rõ ba điều cần thực hiện là:
Một là Ukraine giải giới vũ khí hạt nhân.
Hai là Ukraine gia nhập “kết ước khung” là Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân (TPNW).
Ba là vấn đề “bảo đảm an ninh” cho Ukraine, trong bối cảnh Ukraine gia nhập TPNW.
Ta thấy điều thứ ba “bảo đảm an ninh cho Ukraine” chưa được các bên kết tinh thành một kết ước quốc tế.
Về hiệu lực các kết ước quốc tế, điển hình Biên bản ghi nhớ 1994.
Thông lệ quốc tế, hiệu lực pháp lý các biên bản ghi nhớ chỉ được bảo đảm bằng thiện chí của các bên ký kết. Không có tổ chức quốc tế nào có thẩm quyền phân xử hành vi vi phạm văn bản đó của một trong các bên.
Tức là Biên bản ghi nhớ 1994, trên nguyên tắc, có hiệu lực ràng buộc hay không sẽ tùy thuộc vào thiện chí của các bên ký kết. Vấn đề là, theo thông lệ quốc tế, nếu một kết ước đã được một bên thực thi và các bên đã nhìn nhận điều này. Thì kết ước hiển nhiên có hiệu lực pháp lý.
Ta thấy Hoa Kỳ và tổng thống Trump đã nhìn nhận sự đóng góp của Ukraine qua chuyện giải giới vũ khí hạt nhân, đúng theo nội dung Biên bản ghi nhớ 1994. Điều này ghi lại trong Dự thảo thỏa ước về khai thác khoáng sản giữa tổng thống Trump và tổng thống Zelensky:
“XÉT RẰNG Hoa Kỳ và Ukraine công nhận những đóng góp của Ukraine trong việc củng cố hòa bình và an ninh quốc tế bằng cách tự nguyện từ bỏ kho vũ khí hạt nhân lớn thứ ba thế giới;”
Tổng thống Clinton, người trực tiếp ký Biên bản ghi nhớ, có lên tiếng trong một cuộc phỏng vấn của đài RTE, về vai trò của ông trong việc ép Ukraine từ bỏ vũ khí hạt nhân vào năm 1994. Ông cho biết rằng ông đã “rất hối hận” về chuyện đã ép Ukraine giải giới vũ khí hạt nhân, để khi Putin chà đạp kết ước và xâm lược Crimea năm 2014, Mỹ đã không làm được gì để giúp Ukraine không bị mất lãnh thổ.
Theo tôi, việc áp dụng Memorandum Budapest 1994 chưa được thực hiện trọn vẹn. Ukraine đã giải giới vũ khí hạt nhân và Ukraine gia nhập Công ước Không phổ biến vũ khí Hạt nhân. Nhưng điều quan trọng hơn hết là Ukraine chưa được “bảo đảm an ninh”, như mục tiêu của Memorandum 1994 đã ghi rõ.
Tức là lời yêu cầu của tổng thống Zelensky đến tổng thống Trump về một “bảo đảm an ninh” cho Ukraine là hợp lý.
Memorandum tóm lược 6 điều. Nga đã vi phạm tất cả, ngay cả việc đe dọa sử dụng vũ khí hạt nhân đánh vào lãnh thổ Ukraine.
1/ Tôn trọng nền độc lập và chủ quyền của Ukraine trong phạm vi biên giới hiện tại.
2/ Không đe dọa hoặc sử dụng vũ lực chống lại Ukraine.
3/ Không sử dụng sức ép kinh tế đối với Ukraine để tác động đến chính sách của nước này.
4/ Phải có sự chấp thuận của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc nếu sử dụng vũ khí hạt nhân chống lại Ukraine.
5/ Không sử dụng vũ khí hạt nhân chống lại Ukraine.
6/ Tham khảo ý kiến của các bên liên quan khác nếu có thắc mắc về những cam kết này.
