Như SGN trình bày trước đây, từ một phương thuốc cứu người, vaccine ngừa Covid-19 đã trở thành một thứ vũ khí ngoại giao để các cường quốc sử dụng nhằm tranh giành ảnh hưởng chính trị và kinh tế và trong cuộc đua này Trung Quốc đã giành được lợi thế. Vì không tiếp cận được vaccine do Mỹ và Âu châu bào chế, rất nhiều nước đã đặt mua hoặc nhận viện trợ vaccine của Trung Quốc để bắt đầu tiêm chủng cho người dân. Để có được vaccine Trung Quốc, một số quốc gia phải công khai bày tỏ “lòng biết ơn” hoặc phải tuân theo một số yêu sách chính trị-kinh tế của Bắc Kinh.
Bài liên quan:
- Ngoại giao vaccine – mặt trận mới của Trung Quốc (23-03-2021)
- Trung Quốc bắt đầu “ngoại giao vaccine” (11-09-2020)
- Thuốc Nga, thuốc Tàu và “ngoại giao vaccine” (21-08-2020)
Nhưng tình hình đang thay đổi rất nhanh và chính sách “ngoại giao vaccine” của Trung Quốc sẽ sớm thất bại như dự đoán trong bài đăng ngày 23-03. Nay thì triển vọng đó đang rõ dần, vaccine bào chế ở phương Tây sẽ sớm “phủ sóng” ra toàn cầu, các quốc gia đang phát triển sẽ có nhiều lựa chọn hơn và không còn phụ thuộc vào Trung Quốc nữa.
Hai nhà nghiên cứu Samantha Kiernan và Yanzhong Huang (Hoàng Ngạn Trung) của Hội đồng Quan hệ Đối ngoại (Council for Foreign Affairs, CFR) phân tích rõ hơn sự chuyển dịch về ngoại giao vaccine trong trên báo Asia Nikkei Review số ra ngày 18-04-2021. Theo hai tác giả, Trung Quốc đã có nhiều lợi thế cạnh tranh sau khi gửi được 114 triệu liều vaccine Covid-19 ra nước ngoài; hai loại vaccine do Trung Quốc bào chế, của Sinovac và Sinopharm đã được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cấp giấy phép sử dụng khẩn cấp.
Trong khi đó hai loại vaccine của AstraZeneca – liên doanh giữa Anh Quốc và Thụy Sĩ, là loại vaccine chính do Liên minh vaccine toàn cầu COVAX phân phối cho các nước nghèo như Việt Nam – và Johnson & Johnson của Hoa Kỳ đang vấp phải hiện tượng “cục máu đông” làm đình trệ chương trình tiêm chủng ở nhiều nước và gây hoang mang trong người tiêu dùng. Tình trạng số ca nhiễm bệnh tăng nhanh ở Ấn Độ – nơi có những cơ sở sản xuất vaccine lớn nhất thế giới – và chính phủ New Delhi tạm thời cấm xuất cảng vaccine làm cho sự thiếu thốn vaccine thêm trầm trọng. Đây có thể là thời cơ của Trung Quốc.
Tuy nhiên, theo hai nhà nghiên cứu, lợi thế của Trung Quốc đang “tuột dốc” ở cả ba điều kiện: nguồn cung, tốc độ và nhu cầu.
Về nguồn cung, Trung Quốc không sản xuất đủ vaccine cho nhu cầu trong nước. Bắc Kinh gần đây cam kết tiêm phòng cho 40% dân số Trung Quốc, tương đương 560 triệu người, vào tháng Sáu. Để đạt được mục tiêu đó, Trung Quốc phải sản xuất khoảng 1,12 tỷ liều vaccine và tiêm chủng với tốc độ 11,5 triệu liều mỗi ngày. Còn để tạo được tình trạng miễn dịch cộng đồng, cần phải tiêm chủng cho ít nhất 70%-80% dân số. Theo dữ liệu của cơ quan tình báo kinh tế Economist Intelligence Unit của Anh, với tốc độ như hiện nay thì phải đến cuối năm 2022 Trung Quốc mới tiêm chủng được khoảng 60% dân số. Tuy nhiên, năng lực sản xuất hiện tại của Trung Quốc không thể đáp ứng được. Công ty công nghệ sinh học Sinovac và Tập đoàn Dược phẩm Quốc gia Trung Quốc Sinopharm chỉ có thể sản xuất 5 triệu liều vaccine mỗi ngày. Đã có ít nhất năm tỉnh của Trung Quốc báo cáo tình trạng thiếu vaccine cho kế hoạch tiêm chủng của họ.
Trong khi đó, từ Thổ Nhĩ Kỳ đến Brazil, tình trạng vaccine Trung Quốc giao hàng bị chậm trễ và thiếu hụt đã ảnh hưởng tới các chiến dịch tiêm chủng, gây khó chịu cho những người đang chờ đợi và làm dấy lên nỗi hoài nghi có phải Trung Quốc chỉ hứa đại, hứa mà không thực hiện, chỉ để thúc đẩy các mục tiêu đối ngoại hay không.
Bắc Kinh nhận ra tình hình và đang nỗ lực tăng cường sản xuất. Sinovac đang tăng công suất hàng năm lên 2 tỷ liều và Sinopharm đang đặt mục tiêu sản xuất 1,1 tỷ liều. Mặc dù nỗ lực này là rất quan trọng nhằm đảm bảo nguồn cung cấp vaccine Trung Quốc ổn định lâu dài, nhưng việc tăng cường sản xuất cần có thời gian và không thể làm giảm tình trạng thiếu hụt ngay lập tức. Nếu vấn đề nguồn cung vaccine thiếu hụt vẫn tiếp diễn, Trung Quốc sẽ không thể đạt được mục tiêu tiêm phòng vào cuối tháng Sáu, thời điểm Hoa Kỳ dự kiến sẽ đạt được miễn dịch cộng đồng.
Do phải ưu tiên dành vaccine cho mục tiêu tiêm phòng trong nước, Bắc Kinh sẽ phải thu hẹp quy mô ngoại giao vaccine trong những tháng tới bằng cách trì hoãn giao hàng, ngừng ký kết hợp đồng và viện trợ hoặc cả hai.
Mặc dù sự thiếu hụt vaccine có thể chỉ là tạm thời, nhưng nó có thể gây tác hại cho chính sách ngoại giao vaccine của Bắc Kinh khi các nước phương Tây, đặc biệt là Hoa Kỳ, sắp chuyển từ vị trí người tiêu dùng vaccine sang nhà cung cấp vaccine ra toàn cầu. Tin tích cực là Hoa Kỳ đạt được tình trạng miễn dịch cộng đồng sớm hơn Trung Quốc rất nhiều, sớm chuyển sang hỗ trợ các nước khác trên toàn cầu và thực hiện vai trò nhà lãnh đạo trong chống dịch COVID-19.
Lợi thế lớn nhất của Trung Quốc trong ngoại giao vaccine là tốc độ. Bằng cách sớm cho ra lò và cung cấp vaccine, Bắc Kinh đã gặt hái được những lợi ích quyền lực mềm vào thời điểm mà các nước tiếp nhận không tiếp cận được với vaccine phương Tây. Nhưng thế cờ lật ngược khi Hoa Kỳ nhanh chóng bước vào tình trạng bão hòa về vaccine, bất kỳ người Mỹ trưởng thành nào muốn tiêm vaccine đều có thể được tiêm miễn phí từ giữa tháng 4-2021 mà không phải chờ đợi và Washington đã bắt đầu tăng cường nỗ lực hỗ trợ các nước khác.
Tất cả ba loại vaccine do Hoa Kỳ sản xuất, từ Johnson & Johnson, Moderna và Pfizer đều đã nhận được sự chấp thuận của WHO với hai loại vaccine sau được chứng minh là có khả năng chống lại các biến thể mới. Hoa Kỳ đã mua hàng triệu liều vaccine của AstraZeneca và các loại vaccine khác mà có thể sẽ không bao giờ sử dụng tới. Số vaccine này có thể được Hoa Kỳ cho vay hoặc viện trợ cho các quốc gia có nhu cầu. Với các nước nghèo, khi có nhiều loại vaccine của phương Tây để lựa chọn, chắc chắn họ sẽ không mua vaccine Trung Quốc với số lượng lớn.
Sự ưa chuộng trên toàn cầu đối với vaccine phương Tây càng mạnh mẽ hơn khi những nỗi nghi ngờ về hiệu quả của vaccine của Trung Quốc ngày càng tăng. Ví dụ, Trung Quốc báo cáo tỷ lệ hiệu quả của vaccine của Sinopharm là 79% nhưng một nghiên cứu ở Peru chỉ ghi nhận tỷ lệ hiệu quả là 33%. Với vaccine của Sinovac, các nhà nghiên cứu Brazil gần đây phát hiện ra hiệu quả chỉ 50,7%. Câu hỏi liệu vaccine Trung Quốc có bảo vệ hiệu quả trước các biến thể mới hay không vẫn chưa có câu trả lời chắc chắn.
Cho dù Chile và Các Tiểu vương quốc Arab (UAE) đã sớm tổ chức tiêm chủng rộng rãi bằng vaccine Trung Quốc và đạt tỷ lệ dân số được tiêm chủng khá cao nhưng số ca bệnh vẫn đang tăng lên hoặc không giảm. Ở các quốc gia đang hứng chịu làn sóng mới của các biến thể nguy hiểm hơn hoặc có khả năng lây truyền cao hơn, những nỗi nghi ngờ của người dân này đủ để khiến các nhà lãnh đạo chính trị tránh xa liều thuốc của Trung Quốc. Những lợi thế của ngoại giao vaccine của Bắc Kinh chỉ còn được tính từng ngày mà thôi.
