Ngày 15 Tháng Mười, 2025, xảy ra một sự kiện hy hữu trong lịch sử nước Mỹ: khoảng 50-60 phóng viên của hàng chục hãng truyền thông Mỹ đồng loạt thu dọn bàn làm việc, trả thẻ ra vào và rời khỏi toà nhà Bộ Quốc Phòng, nơi hàng chục năm qua họ làm việc để tường trình chi tiết cho người dân Mỹ về hoạt động của đoàn quân mạnh nhất thế giới.
Các nhà báo này không bị đuổi việc, mà họ rời đi để phản đối một bản quy định mới, do Bộ Trưởng Pete Hegseth ban hành, có hiệu lực từ chiều hôm trước, nhà báo nào không chấp nhận thì trả thẻ và dọn ra khỏi cơ quan này.
Chế độ kiểm duyệt mới
Điểm cốt lõi trong quy định mới, dài 21 trang, buộc các nhà báo và cơ quan truyền thông không được tự tiện tìm gặp, phỏng vấn các quan chức quốc phòng, không được đăng tải những thông tin chưa được quan chức có thẩm quyền phê chuẩn, kể cả những thông tin không thuộc diện bí mật quân sự, thậm chí không được đi lại trong các hành lang Ngũ Giác Đài mà không có người bảo vệ đi kèm. Vi phạm những quy định này, nhà báo có thể bị thu hồi giấy phép ra vào Bộ Quốc Phòng, thậm chí bị truy tố ra toà.
Hầu hết các cơ quan truyền thông lớn đều trả thẻ, ra về; chỉ một hãng tin cực hữu nhỏ One American News Network (OANN) chấp nhận và tiếp tục ở lại. Đáng chú ý là trong số các hãng truyền thông rời đi có cả những tên tuổi gắn liền với hoạn lộ của Tổng Thống Donald Trump như Fox News, Newsmax, The Wall Street Journal.
Bộ Trưởng Hegseth cho rằng, quy định mới chỉ là “lẽ thường” (common sense), là “một biện pháp hợp lý để đảm bảo an ninh quốc gia và trật tự thông tin.” Nhưng theo nhà báo Nancy A. Youssef của tờ The Atlantic (người có 18 năm đưa tin về hoạt động của Bộ Quốc Phòng, từng là phóng viên chiến trường vài lần bị trọng thương ở Iraq và Afghanistan) quy định mới ngăn cản phóng viên làm công việc căn bản của họ là thu thập tin tức, vi phạm quyền tự do ngôn luận theo Tu Chính Án Thứ Nhất và hủy hoại quyền được biết của người dân Mỹ.
Các chính phủ Mỹ trước đây thường có quan điểm thông thoáng về vai trò của báo chí trong hoạt động quốc phòng; họ cho rằng tạo thuận lợi cho báo chí hoạt động là lợi ích của chính phủ chứ không phải là một ân huệ ban cho nhà báo.
Xét cho cùng, Bộ Quốc Phòng phải có trách nhiệm trả lời cho người dân Mỹ về cách họ sử dụng hơn ba triệu thanh niên nam nữ và tiêu tốn mỗi năm gần $1,000 tỷ tiền thuế.
Bộ Quốc Phòng Mỹ thời Tổng Thống George W. Bush, tuyên bố: “Bộ Quốc Phòng cam kết cung cấp thông tin kịp thời và chính xác để công chúng, Quốc Hội, và báo chí hiểu biết và đánh giá… Dòng chảy tự do của thông tin, và thông tin quân sự nói riêng, phải có sẵn, không bị kiểm duyệt, không nhằm tuyên truyền, cho những người đàn ông đàn bà của các lực lượng vũ trang và người thân của họ.”
Nhưng Bộ Quốc Phòng của chính quyền Trump đang làm ngược lại.
Ngày đen tối của tự do báo chí
Ngay trong chiều Thứ Tư, 15 Tháng Mười, Hội Báo Chí Ngũ Giác Đài, đại diện hơn 100 hãng truyền thông Mỹ và quốc tế chuyên đưa tin quốc phòng, ra tuyên bố nhận định ngày hôm nay “là một ngày đen tối của tự do báo chí, khơi dậy nỗi lo về sự suy yếu cam kết của nước Mỹ đối với tính minh bạch trong điều hành, đối với trách nhiệm giải trình công cộng ở Bộ Quốc Phòng, và đối với tự do ngôn luận của mọi người.”
Các hãng truyền thông cũng phát hành thông cáo báo chí nói rõ lập trường phản đối của mình. Hãng tin Reuters chẳng hạn, cho biết, “Reuters tuân thủ cam kết đưa tin chính xác, vô tư và độc lập… Chúng tôi tin tưởng vững chắc vào sự bảo vệ báo chí mà Hiến Pháp Hoa Kỳ cung cấp, vào dòng chảy không bị giới hạn của thông tin, vào báo chí phục vụ lợi ích công cộng không sợ hãi, không thiên vị. Các quy định mới của Ngũ Giác Đài xói mòn những giá trị nền tảng này.
Cho đến nay, Hoa Kỳ là hình mẫu về tự do báo chí, tự do ngôn luận mà cả thế giới noi theo. Quyền tự do báo chí đã được khẳng định long trọng trong Tu Chính Án Thứ Nhất của Hiến Pháp, coi báo chí tự do là hàng rào cuối cùng của nền dân chủ ngăn cản chế độ độc tài.
Gần đây, quyền tự do ngôn luận càng được củng cố bằng đạo Luật Tự Do Thông Tin (Freedom of Information Act of 1966), theo đó chính phủ phải minh bạch và phải sẵn sàng cung cấp thông tin cho người dân khi có yêu cầu. Khi xảy ra tranh chấp giữa chính phủ và cơ quan truyền thông, như các vụ kiện báo The New York Times, The Washington Post liên quan đến Hồ Sơ Ngũ Giác Đài hoặc vụ Watergate trong thế kỷ trước, toà án luôn đứng về phía quyền tự do ngôn luận, tạo ra những án lệ có lợi cho việc thực thi quyền được biết của người dân.
Nhờ môi trường pháp lý tiến bộ như vậy, truyền thông Mỹ đã phát triển đa dạng và mạnh mẽ, góp phần xiển dương sức mạnh mềm vô đối của Mỹ trên trường quốc tế. Bây giờ chính quyền Trump đi ngược lại truyền thống đó, áp dụng chế độ kiểm duyệt để hạn chế quyền tự do thông tin.
Ông Trump đã liên tục khởi kiện các hãng truyền hình ABC, CBS, đóng cửa VOA, RFA, cắt ngân sách các đài phát thanh công cộng PBS, kiện The Wall Street Journal đòi $10 tỷ, kiện The New York Times đòi $15 tỷ và cấm nhiều cơ quan báo chí như hãng tin AP tham dự các sự kiện của Tòa Bạch Ốc chỉ vì họ đưa tin không có lợi cho ông ta. Kiện tụng và đe dọa báo chí đã trở thành “chuyện thường ngày” của chính quyền Trump.
Dân chủ không chết trong súng đạn. Dân chủ chết trong bóng tối. Khi tin tức bị kiểm duyệt, báo chí bị bịt miệng còn người dân bị bịt mắt bịt tai, truyền thông chỉ được loan tải những thông tin mà nhà cầm quyền nhào nặn ra thì dân chủ chấm dứt, độc tài lên ngôi. Ngày 15 tháng Mười vừa qua vì vậy là một ngày khó quên trong lịch sử nền dân chủ Mỹ.
Đại học cũng bị giới hạn
Trong một diễn biến tương tự nhưng ít được chú ý hơn là vài ngày qua, một số trường đại học lớn đã từ chối một đề nghị của Toà Bạch Ốc, theo đó nhà trường phải trung thành với những ưu tiên chính trị và ý thức hệ của Tổng Thống Trump thì mới được chính quyền liên bang tài trợ.
Theo các nhà phân tích, sau những cuộc tấn công tới tấp vào các trường đại học hàng đầu như Harvard University mà chưa đạt kết quả mong muốn, ông Trump đã thay đổi chiến thuật: dùng tiền tài trợ làm miếng mồi dụ các trường học đi theo quan điểm của tổng thống dưới chiêu bài cải cách đại học.
Văn bản đề nghị gồm 10 điểm, có tên là “Compact for Academic Excellence in Higher Education” đã được Bộ Giáo Dục gửi tới chín trường đại học để yêu cầu hồi đáp. Nội dung chính của đề nghị là các trường phải thay đổi đường lối làm việc, chẳng hạn phải giới hạn số sinh viên quốc tế theo học, đóng băng mức học phí, chỉ công nhận hai giới tính nam và nữ, truyền bá các quan điểm bảo thủ, và xoá bỏ các chương trình D.E.I. (đa dạng công bằng và hoà nhập) trong hoạt động tuyển sinh, tuyển dụng và cả trong nội dung giảng dạy; thậm chí yêu cầu các nhà giáo không được thảo luận chính trị và nhiều đề tài khác…
“Yêu cầu toàn bộ nhân viên đại học, với tư cách đại diện của nhà trường, không được có hành động hoặc lời nói liên quan tới các sự kiện xã hội và chính trị, trừ trường hợp sự kiện bên ngoài có tác động trực tiếp tới nhà trường,” một điểm trong đề nghị nói rõ.
Trường nào không chấp nhận đề nghị sẽ bị cắt tài trợ vĩnh viễn. Các trường có thời hạn đến ngày Thứ Hai, 20 Tháng Mười để trả lời chấp nhận hay không.
Đến hôm Thứ Năm 16 Tháng Mười, hai đại học University of Pennsylvania (UPenn) và University of Southern California (USC) đã công khai từ chối đề nghị, cùng với hai trường đã bác bỏ trước đó là Viện Công Nghệ Massachusetts (MIT) và Brown University. Mười trường đại học hàng đầu khác, không có trong danh sách của Toà Bạch Ốc, cũng cho biết họ sẽ không chấp nhận đề nghị nếu được hỏi ý kiến.
Lãnh đạo của các trường này lo ngại, những cam kết trong đề nghị sẽ gây hại cho quyền tự do học thuật của đại học. Chủ tịch MIT, Giáo Sư Sally Kornbluth nói rằng, đề nghị “Không tương thích với niềm tin cốt lõi của chúng tôi rằng tài trợ khoa học chỉ tuỳ thuộc duy nhất vào giá trị của khoa học.”
Bà cũng cảnh báo những cam kết trong đề nghị của Toà Bạch Ốc sẽ “cản trở tự do biểu đạt và tính độc lập của nhà trường như một định chế giáo dục.”
Tương tự như vậy, bà Christina H. Paxson, chủ tịch Brown University nói bà lo ngại rằng đề nghị sẽ “hạn chế tự do học thuật và xói mòn sự tự chủ trong việc điều hành đại học Brown, huỷ hoại nghiêm trọng năng lực hoàn thành nhiệm vụ của chúng tôi.”
Ở Southern California University (USC), sau khi tham khảo ý kiến của giảng viên và sinh viên, Giáo Sư Beong-Soo Kim, chủ tịch lâm thời USC, đã gửi thư cho Bộ Trưởng Giáo Dục Linda McMahon, thông báo không chấp nhận và bày tỏ nỗi lo lắng rằng đề nghị của Toà Bạch Ốc “theo thời gian sẽ xói mòn chính các giá trị về tự do tìm kiếm sự xuất sắc về học thuật mà đề nghị này muốn thúc đẩy.”
Chỉ riêng trường University of Texas at Austin tỏ ý chấp nhận đề nghị.
Chưa rõ Toà Bạch Ốc sẽ giải quyết thế nào nếu đề nghị cải cách đại học của họ bị các trường bác bỏ, nhưng hậu quả có thể nhìn thấy trước là hệ thống đại học có thể phân thành hai tầng nấc.
Đó là một nhóm đi theo hệ tư tưởng bảo thủ của chính quyền Trump để được chính quyền liên bang tài trợ bằng tiền thuế của người dân và một nhóm độc lập tự chủ, trung thành với quyền tự do học thuật và phải tự thu xếp ngân sách nghiên cứu, có thể bằng đóng góp tự nguyện của các doanh nghiệp và thành phần xã hội.
Xem ra, cùng với việc bịt miệng báo chí ở Ngũ Giác Đài, chính quyền Trump đang cố uốn nắn hệ thống đại học theo đường lối bảo thủ, xa rời truyền thống đại học tự chủ đã có hàng trăm năm nay. Và đó là một chỉ dấu nữa cho thấy nền dân chủ ở nước Mỹ đang gặp thách thức trầm trọng.
