Khi đại dịch COVID-19 có dấu hiệu thuyên giảm, các công ty xí nghiệp mở cửa hoạt động trở lại thì Việt Nam lại đối mặt với những thách thức mới, có nguy cơ làm “trật bánh” nền kinh tế vốn đã khó khăn trong suốt năm 2021. Trong phạm vi bài viết này chúng tôi chỉ bàn tới một thách thức như vậy đối với hoạt động của các công ty có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (foreign direct investment – FDI) – bộ phận lớn nhất, hiệu quả nhất của nền kinh tế Việt Nam.
Thông tin từ báo chí trong nước cho biết, chỉ trong sáu tuần đầu năm 2022, công nhân tại các khu công nghiệp đã thực hiện gần 30 cuộc đình công để đòi quyền lợi, đòi tăng tiền lương, tiền thưởng và hỗ trợ công nhân bị nhiễm COVID-19. Báo chí trong nước gọi đây là các vụ “ngừng việc tập thể”, và thường xảy ra ở các công ty FDI sử dụng nhiều lao động, sản xuất các mặt hàng quần áo, giày dép, linh kiện điện tử…
Đình công đã xảy ra tại công ty sản xuất giày dép Viet Glory 5,000 công nhân, vốn Đài Loan, tại Diễn Châu (Nghệ An), công ty Vienergy ở Ninh Bình, công ty Cresyn Hà Nội, công ty Em-Tech ở Nghệ An chuyên sản xuất sản phẩm và linh kiện điện tử, và công ty Haivina ở Hà Tĩnh, chuyên sản xuất đồ thể thao.
Gần đây nhất hôm 15 Tháng Hai, hàng nghìn công nhân công ty Em-Tech do Nam Hàn sở hữu và là nhà cung cấp loa điện thoại cho các đối tác như Samsung và LG, đã đồng loạt ngừng việc để đòi quyền lợi. Trong tuần này, 2,000 công nhân công ty Cresyn Hà Nội đặt ở Bắc Ninh sản xuất linh kiện điện tử và quang học cũng ngừng việc, đòi quyền lợi.
Việc người lao động đình công đòi quyền lợi không phải là sự kiện mới, xảy ra gần như thường xuyên trong hoàn cảnh các chủ công ty nước ngoài luôn tìm cách thu lợi nhuận tối đa mà người công nhân không có một tổ chức nghiệp đoàn độc lập để bảo vệ quyền lợi của họ. Để thực hiện cái gọi là chính sách “trải thảm đỏ mời gọi đầu tư nước ngoài”, nhà cầm quyền cộng sản Việt Nam thậm chí còn cấu kết với tư bản ngoại quốc, tạo điều kiện cho họ bóc lột sức lao động của đồng bào mà không dám có chính sách hoặc biện pháp làm mất lòng các ông chủ ngoại quốc.
Từ trước đến nay, các địa phương ở Việt Nam cạnh tranh với nhau quyết liệt để thu hút vốn FDI, sử dụng các chính sách ưu đãi tối đa về thuế, về thuê đất và hạ tầng cơ sở, về môi trường và về lao động; trong đó người lao động bị thiệt thòi với đồng lương rẻ mạt để giúp chính quyền địa phương đạt được thành tích về phát triển kinh tế.
Đại dịch COVID-19, cùng với chính sách chống dịch sai lầm và tai hại của nhà cầm quyền đã làm cho đời sống người công nhân đã khốn khổ lại càng thê thảm hơn. Hàng triệu người bị mất việc, mất thu nhập, phải bồng bế nhau rời bỏ các thành phố về quê tìm đường sống. Bây giờ, khi các nhà máy hoạt động trở lại, công nhân đòi hỏi phải được đãi ngộ xứng đáng hơn, được trả tiền lương tiền thưởng cao hơn và đó là yêu cầu chính đáng, hợp lý mà ngay cả quan chức của chính quyền cũng phải thừa nhận. Trên báo Dân Việt, bà Nguyễn Thị Lan Hương, chuyên gia về lao động, nhận định: “Nhìn nhận từ góc độ tích cực thì việc đình công cũng là tín hiệu tốt cho thấy vai trò, sức mạnh của người lao động trong việc đòi hỏi thương thảo quyền lợi, góp phần cải thiện quan hệ lao động theo hướng tiến bộ, bình đẳng.”
Tuy vậy, tăng chi phí lao động đồng nghĩa với lợi nhuận của nhà tư bản bị giảm sút và đây là một trong vài yếu tố mà các nhà đầu tư ngoại quốc đang xem xét để quyết định có tiếp tục làm ăn ở Việt Nam hay không.
Trong một diễn biến liên quan, công ty điện tử Samsung Electronics của Nam Hàn vừa quyết định chuyển hai dây chuyền sản xuất điện thoại Samsung về Nam Hàn. Samsung có hai dây chuyền lắp ráp điện thoại tại tỉnh Bắc Ninh và Thái Nguyên, sản xuất mỗi năm khoảng 300 triệu máy điện thoại, chiếm 60% tổng sản lượng điện thoại mà Samsung bán ra toàn cầu.
Truyền thông Nam Hàn hôm 15 Tháng Hai đưa tin vào cuối năm 2021 Samsung Electronics đã chuyển hai dây chuyền sản xuất điện thoại từ nhà máy tại Việt Nam về nhà máy Gumi ở tỉnh Bắc Gyeongsang. Nếu Samsung ngừng sản xuất điện thoại ở Bắc Ninh và Thái Nguyên thì đây là một đòn cốt tử giáng vào nền kinh tế Việt Nam vì giá trị xuất cảng điện thoại “made in Vietnam” của Samsung Electronics chiếm phần quan trọng trong tổng kim ngạch xuất cảng hàng năm của Việt Nam; trong năm 2021, Samsung Vietnam xuất cảnh tới $74 tỷ hàng hóa, chủ yếu là điện thoại, máy tính bảng và linh kiện điện tử máy tính các loại.
Quyết định của Samsung Electronics được đưa ra sau khi nhiều nhà máy của hãng, trong đó có nhà máy tại Việt Nam, bị gián đoạn sản xuất do dịch COVID-19. Đến đây có thể thấy, những biện pháp chống dịch cực đoan kiểu phong tỏa toàn thành phố, “ba tại chỗ” (công nhân làm việc, ăn uống, sinh hoạt ngay tại nhà máy) mà nhà cầm quyền Hà Nội thực hiện trong thời gian cao điểm của COVID-19, từ Tháng Năm đến Tháng Chín năm ngoái, đã gây ra những thiệt hại không thể bù đắp cho nền kinh tế. Hoạt động sản xuất bị gián đoạn kéo dài và chủ công ty không chủ động được kế hoạch làm việc do chính sách bất nhất của nhà cầm quyền làm cho nhà sản xuất hết sức thất vọng.
Một vấn đề khác khiến nhà đầu tư lo sợ là tình trạng cát cứ, mỗi địa phương mỗi ban ngành đều chỉ lo cho quyền lực và quyền lợi của mình, bất chấp chính sách của chính quyền trung ương, đặt người kinh doanh vào tình thế rủi ro không định trước. Một ví dụ, chính phủ Hà Nội quyết định mở cửa hoàn toàn hoạt động du lịch, bãi bỏ các hạn chế đối với các chuyến bay thương mại quốc tế từ ngày 15 Tháng Hai vừa qua. Nhưng cũng tại thời điểm quyết định này được đưa ra thì Cục Hàng không Việt Nam công bố đóng một đường băng của sân bay Tân Sơn Nhất để sửa chữa; nghĩa là số chuyến bay và tần suất bay đi và đến phi trường lớn nhất nước sẽ bị giảm một nửa. Lối điều hành như vậy khiến nhà kinh doanh luôn luôn bị động và lãnh đủ mọi thiệt hại.
Samsung Electronics là nhà đầu tư nước ngoài đầu tiên dời cơ sở sản xuất từ Trung Quốc sang Việt Nam vừa để đa dạng hóa nguồn cung cấp, vừa tận dụng giá nhân công rẻ và các ưu đãi tài chính của chính quyền Việt Nam. Theo chân Samsung đã có hàng chục nhà đầu tư Nam Hàn đổ vào Việt Nam, hoặc sản xuất độc lập hoặc cung ứng linh kiện các loại cho các nhà máy của Samsung. Bây giờ Samsung có thể là nhà đầu tư lớn đầu tiên ra đi, và sự ra đi đó có thể báo hiệu một làn sóng dịch chuyển ra khỏi Việt Nam dòng vốn đầu tư nước ngoài trong những năm tháng sắp tới mà lý do là giá lao động ở Việt Nam không còn rẻ và chính sách quản lý kinh tế sai lầm, trống đánh xuôi kèn thổi ngược của nhà cầm quyền.
Có thể còn quá sớm để khẳng định nhà đầu tư nước ngoài sẽ đồng loạt rút khỏi Việt Nam, đẩy nền kinh tế tới chỗ suy thoái, nhưng rõ ràng đã có những tín hiệu, những thách thức không thể bỏ qua mà nhà cầm quyền Hà Nội vẫn như đang ngủ mê trong cơn tự huyễn hoặc rằng kinh tế 2022 sẽ phát triển thần tốc.
