Trong thế giới số ngày nay, mạng xã hội đã trở thành một đấu trường quan trọng, nơi các chính phủ tìm cách kiểm soát và định hình dư luận.
Các nền tảng này không chỉ là nơi kết nối, chia sẻ thông tin mà còn là một chiến trường, đặc biệt là đối với các chế độ cộng sản. Hai câu chuyện đối lập về biểu tượng gấu trên mạng xã hội ở Trung Quốc và Việt Nam là một minh chứng rõ nét về cách các chính phủ này sử dụng internet để phục vụ mục đích của mình. Một bên là sự xóa bỏ hình ảnh gấu vì bị coi là một mối đe dọa, một bên là sự tôn vinh hình ảnh gấu để củng cố quyền lực. Cả hai đều cho thấy một xu hướng chung: sự kiểm duyệt ngày càng gia tăng và sự kiểm soát chặt chẽ của các chính phủ cộng sản đối với không gian mạng.
Ở Trung Quốc, câu chuyện về Winnie the Pooh, chú gấu hoạt hình đáng yêu, đã trở thành một bài học sâu sắc về sự nhạy cảm của các nhà lãnh đạo và sự kiểm duyệt khắt khe của chính phủ. Winnie the Pooh, với hình ảnh mũm mĩm và tính cách hiền lành, vốn là một nhân vật quen thuộc và được yêu thích trên toàn thế giới. Tuy nhiên, ở Trung Quốc, hình ảnh chú gấu này đã bị cấm trên mạng xã hội, sau khi các meme so sánh Winnie the Pooh với Chủ Tịch Tập Cận Bình lan truyền rộng rãi.
Các bức ảnh chế ghép mặt của ông Tập với chú gấu, khiến nhiều người bật cười vì sự tương đồng về ngoại hình, đặc biệt là khuôn mặt tròn trịa. Tuy nhiên, đối với chính phủ Trung Quốc, những hình ảnh này không chỉ là một trò đùa vui vẻ, mà còn là một sự xúc phạm đến vị thế và uy quyền của nhà lãnh đạo. Chính vì vậy, Winnie the Pooh đã trở thành một nhân vật “cấm kỵ” trên internet Trung Quốc, các hình ảnh, video và thậm chí cả những bình luận liên quan đến chú gấu đều bị gỡ bỏ. Sự việc này cho thấy sự nhạy cảm thái quá của chính phủ Trung Quốc trước những lời chỉ trích, dù là dưới hình thức hài hước, và sự kiểm duyệt không khoan nhượng đối với những nội dung bị coi là đe dọa đến chế độ.
Ở phía nam biên giới, Việt Nam lại có một câu chuyện khác về gấu. Trên TikTok, một nền tảng video ngắn đang rất phổ biến với giới trẻ, Thủ Tướng Phạm Minh Chính được biết đến với biệt danh trìu mến “Gấu Ú”. Các video clip ngắn ghi lại hình ảnh thủ tướng trong các hoạt động thường ngày, các buổi làm việc, hay những khoảnh khắc đời thường, thường được chỉnh sửa với các hiệu ứng bắt mắt, kèm theo nhạc nền vui tươi. Nội dung những video này thường tập trung vào việc ca ngợi sự lãnh đạo tài tình của thủ tướng, thể hiện sự quan tâm, gần gũi của ông với người dân.
Các tài khoản ủng hộ lãnh đạo, chủ yếu là các bạn trẻ, không ngần ngại bày tỏ sự yêu mến và ngưỡng mộ đối với thủ tướng bằng những lời bình luận tích cực, những biểu tượng cảm xúc đáng yêu. Điều này cho thấy một sự đối lập hoàn toàn với câu chuyện về Winnie the Pooh ở Trung Quốc. Thay vì cấm đoán và xóa bỏ, chính phủ Việt Nam đang tận dụng hình ảnh gấu để xây dựng một hình tượng lãnh đạo gần gũi, dễ mến, và thân thiện với giới trẻ.
Tuy nhiên, sự thật đằng sau những câu chuyện về gấu này không đơn giản như vẻ bề ngoài. Cả Trung Quốc và Việt Nam đều đang sử dụng internet như một công cụ để kiểm soát và định hình dư luận.
Ở Trung Quốc, chính phủ đang sử dụng công nghệ để kiểm duyệt thông tin, gỡ bỏ những nội dung bị coi là không phù hợp hoặc đe dọa đến chế độ. Ở Việt Nam, chính phủ cũng đang thực hiện một chiến dịch kiểm duyệt tương tự, đồng thời sử dụng mạng xã hội để tuyên truyền và quảng bá hình ảnh lãnh đạo.
Trong hai thập niên qua, Việt Nam đã xây dựng một hệ thống luật pháp internet ngày càng khắt khe, nhắm vào bất kỳ nội dung nào bị coi là “chống phá nhà nước,” “làm suy yếu uy tín quốc gia” hoặc “bôi nhọ lãnh đạo.” Các điều luật này thường được diễn giải một cách mơ hồ, cho phép chính quyền có thể tùy tiện trừng phạt những người dùng mạng xã hội bất đồng chính kiến.
Hàng loạt vụ việc đã xảy ra để chứng minh cho điều này. Vào đầu Tháng Mười Hai, một TikToker có sức ảnh hưởng đã bị phạt 30 triệu VNĐ (tương đương $1,181) vì hành vi so sánh ông Hồ Chí Minh với các ngôi sao giải trí khác. Trong một vụ việc khác vào Tháng Tám năm 2024, một người dùng Facebook ở tỉnh Bắc Giang bị phạt 7.5 triệu VNĐ (tương đương $300) vì bình luận xúc phạm Tổng Bí Thư Tô Lâm. Trước đó, vào Tháng Ba, một cựu thí sinh hoa hậu đã bị phạt 37.5 triệu VNĐ (tương đương $1,500) vì các buổi phát trực tiếp trên Facebook đề cập đến “Bác Hồ” theo một cách gây tranh cãi. Những con số này không chỉ thể hiện sự gia tăng các vụ xử phạt mà còn cho thấy mức độ nghiêm trọng của vấn đề kiểm duyệt ở Việt Nam.
Sự kiểm soát không chỉ giới hạn ở việc xử phạt người dùng. Việt Nam còn thể hiện khả năng tận dụng các nền tảng mạng xã hội nước ngoài để phục vụ các mục tiêu chính trị của mình. Mối quan hệ giữa Việt Nam và TikTok là một minh chứng rõ ràng cho điều này.
TikTok, một nền tảng video ngắn có nguồn gốc từ Trung Quốc, với hàng trăm triệu người dùng trên toàn cầu, đang nhanh chóng trở thành một công cụ tuyên truyền mạnh mẽ trong tay chính phủ Việt Nam.
Một mặt, chính quyền Việt Nam tiến hành kiểm duyệt nội dung một cách nghiêm ngặt, gỡ bỏ bất kỳ video clip nào bị coi là không phù hợp hoặc đe dọa đến chế độ. Mặt khác, họ chủ động khuyến khích và quảng bá các nội dung ủng hộ chính phủ, lãnh đạo, và các chính sách của đảng, thông qua các tài khoản chính thống và cả những tài khoản ngầm được chính phủ hậu thuẫn. Điều này cho thấy một sự kết hợp giữa kiểm duyệt và tuyên truyền, nhằm tạo ra một không gian thông tin “sạch” và “thuận chiều” trên TikTok.
Điều đáng chú ý là TikTok có xu hướng dễ dàng chấp nhận và tuân thủ các quy tắc kiểm duyệt của chính phủ Việt Nam hơn so với các nền tảng mạng xã hội khác như Facebook và YouTube. Trong khi Facebook và YouTube, với văn hóa tự do ngôn luận mang hơi hướng phương Tây, đôi khi gặp khó khăn trong việc tuân thủ các yêu cầu kiểm duyệt của chính phủ các nước cộng sản, thì TikTok lại cho thấy sự hợp tác chặt chẽ hơn. Điều này không chỉ phản ánh sự khác biệt về văn hóa doanh nghiệp mà còn cho thấy ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc trong lĩnh vực công nghệ.
TikTok được cho là có đội ngũ kiểm duyệt nội dung đặc biệt, được đào tạo để nhận diện và gỡ bỏ các nội dung nhạy cảm về chính trị, vi phạm các quy tắc của chính phủ các nước, bao gồm cả Việt Nam. Điều này đặt ra những câu hỏi về sự độc lập và khách quan của các nền tảng công nghệ trong bối cảnh chính trị phức tạp.
Tuy nhiên, sự hợp tác này không có nghĩa là Facebook và YouTube hoàn toàn thoát khỏi sự kiểm soát của chính phủ Việt Nam. Theo số liệu chính thức từ chính phủ Việt Nam, các nền tảng này đều tuân thủ các yêu cầu kiểm duyệt ở mức độ cao, với tỷ lệ gỡ bỏ nội dung “chống nhà nước” lên đến trên 90%. Cụ thể, Facebook được cho là đã tuân thủ 94% yêu cầu kiểm duyệt, YouTube là 91%, và TikTok là 93%. Những con số này cho thấy một thực tế đáng lo ngại: các tập đoàn công nghệ lớn, dù có nguồn gốc từ phương Tây, vẫn đang ngày càng nhượng bộ trước áp lực của các chính phủ độc tài, chấp nhận xóa bỏ các nội dung mà các nhà cầm quyền không muốn thấy. Điều này gây quan ngại về vai trò và trách nhiệm của các tập đoàn công nghệ trong việc bảo vệ quyền tự do ngôn luận trên toàn cầu.
Bên cạnh việc gỡ bỏ nội dung, Việt Nam còn tăng cường việc xóa các tài khoản vi phạm. Số lượng tài khoản bị xóa trên TikTok đã tăng từ 0 trong nửa đầu năm 2022 lên đến 258 trong nửa đầu năm 2024. Việc xóa tài khoản không chỉ làm mất đi những nội dung đã đăng tải mà còn gây khó khăn cho người dùng trong việc tiếp cận thông tin và bày tỏ quan điểm, đặc biệt là những người bất đồng chính kiến.
Sự gia tăng của các nội dung ủng hộ lãnh đạo trên TikTok không phải là một hiện tượng ngẫu nhiên. Chính phủ Việt Nam đã và đang thực hiện một chiến dịch tuyên truyền có hệ thống, thông qua việc tạo ra và quảng bá các video clip ca ngợi lãnh đạo, thể hiện sự đồng tình với các chính sách của đảng.
Các video này thường được sản xuất với chất lượng cao, sử dụng các công cụ chỉnh sửa video phổ biến như CapCut, và được lan truyền rộng rãi trên TikTok thông qua các tài khoản chính thống của chính phủ và các tổ chức đoàn thể, cũng như các tài khoản ngầm được hậu thuẫn. Các kênh này sử dụng một công thức chung: video ngắn, hiệu ứng bắt mắt, nhạc nền thịnh hành, và được thiết kế để thu hút giới trẻ, đối tượng người dùng chính của TikTok.
Tuy nhiên, việc chính phủ Việt Nam quá tập trung vào việc xây dựng hình ảnh lãnh đạo trên TikTok cũng có thể gây ra những rủi ro. Với các chính sách cứng rắn hơn với Trung Quốc từ chính quyền mới của Hoa Kỳ, sự phụ thuộc vào một nền tảng mạng xã hội có nguồn gốc từ Trung Quốc như TikTok có thể khiến Việt Nam trở nên dễ bị tổn thương. Làn sóng tẩy chay các ứng dụng có nguồn gốc từ Trung Quốc có thể dấy lên, gây ảnh hưởng tiêu cực đến hình ảnh và uy tín của chính phủ Việt Nam. Hơn nữa, việc sử dụng một nền tảng vốn gây nhiều tranh cãi về tính minh bạch và khả năng lan truyền thông tin sai lệch cũng có thể phản tác dụng, làm xói mòn lòng tin của công chúng.
Việt Nam vừa trấn áp TikTok vì những lo ngại về an toàn trẻ em, vừa sử dụng chính nền tảng này để quảng bá hình ảnh lãnh đạo, cho thấy một sự mâu thuẫn trong chính sách. Nếu chính phủ Việt Nam chỉ tập trung vào việc xây dựng hình ảnh mà bỏ qua những vấn đề khác như bảo vệ trẻ em, tự do ngôn luận, hay thông tin sai lệch, họ có thể làm mất đi sự tin tưởng của công chúng, và cuối cùng, những hình ảnh được cố gắng xây dựng cũng sẽ trở nên vô nghĩa.
Tóm lại, câu chuyện về gấu trúc và gấu ú là một biểu tượng cho sự kiểm soát không gian mạng của các chính phủ cộng sản trong thời đại kỹ thuật số. Câu hỏi đặt ra là liệu sự kiểm soát này có mang lại kết quả như mong đợi, hay sẽ chỉ phản tác dụng, làm xói mòn lòng tin của công chúng và làm suy yếu các giá trị dân chủ? Các tập đoàn công nghệ toàn cầu, đặc biệt là các nền tảng mạng xã hội, sẽ ứng xử như thế nào trước áp lực của các chính phủ độc tài trong việc kiểm soát thông tin?
