“Vậy là đã tròn hai ngày diễn ra đêm nhạc “Mới thôi… mà đã một đời”, trong cái rét ngọt của một mùa Đông vắng bóng nhạc sĩ, chúng tôi, những người con của ông và những người tổ chức thực hiện đêm nhạc vẫn đang cảm thấy vô cùng xúc động, nghẹn ngào trước những kỷ niệm về nhạc sĩ Phú Quang qua từng bản nhạc, qua từng giai điệu đượm buồn.”
Trang Facebook chính thức của nhạc sĩ Phú Quang đã có những dòng đăng tải như thế về đêm nhạc tưởng nhớ ông, diễn ra ở Nhà hát lớn Hà Nội ngày 8 Tháng Mười Hai, 2022, tròn hai năm ông ra đi.
Năm nay, trời Thu ở Hà Nội vắng một người, một người từng thốt lên rằng, “ở Việt Nam, không nơi nào có mùa Thu đẹp như ở Hà Nội.”
Đó là nhạc sĩ Phú Quang. Ông tạm biệt cõi trần đúng một năm, giã từ Hà Nội, giã từ mùa Thu, giã từ những con phố nhỏ mà ông đã từng lang thang để rồi “thấy mình chẳng nhớ nổi một con đường.”
Nhạc sĩ Phú Quang đến với âm nhạc rất sớm. Ông học nhạc từ năm tám tuổi, và bắt đầu sáng tác từ năm 17 tuổi. Âm nhạc với ông là nghiệp dĩ, vì ngày nhỏ, ông thích thơ văn, nghĩ rằng khi lớn lên sẽ chuyên về văn học, trở thành người cầm bút. Nhưng thơ văn với ông là “duyên không nợ”.
Ông từng nói: “Sau này lớn lên thì tôi làm nhạc sĩ. Hồi đó tôi cứ nói đùa với mọi người là cũng may là nhạc sĩ, chứ nếu là nhà văn thì bây giờ người ta cứ gọi là nhà văn trẻ.”
Có lẽ chính vì điều này mà khi nghe những ca khúc của Phú Quang, từ tên gọi cho đến ca từ, chúng ta có cảm giác như đang nghe những vần thơ nhảy múa trong giai điệu. Cả những hình ảnh ông nhắc đến trong nhạc phẩm, cũng đầy chất thơ, như cây bàng, mùi hoa sữa, như tiếng dương cầm, như góc phố đêm.
Thật ra, khi được trò chuyện với nhạc sĩ Phú Quang, mới hiểu được rằng, ông yêu Hà Nội đâu phải chỉ riêng vì mùa Thu. Tình yêu ông dành cho Hà Nội là tình của một người dành cho quê hương của mình. Ông yêu Hà Nội, yêu cả bốn mùa mưa nắng, yêu mỗi “buổi chiều Đông sương giăng phố vắng”, yêu “hàng cây lặng câm, hát câu mặc trầm.”
Theo triết lý của Phú Quang, không có gì có thể gần gũi hơn, mới lạ hơn trong cõi trần này hơn con người. Tất cả những gì xảy ra trong cuộc đời đều thuộc về con người, dù hạnh phúc hay đau khổ. Mỗi ngày là một điều kỳ lạ không thể biết trước. Ông từng kể, ngay từ những sáng tác đầu tiên, ông đã đề cập đến nhân văn, và chỉ nói những vấn đề nhân văn thôi, về con người, về tình yêu thương. “Nếu để ý thì các tác phẩm của tôi, kể cả nhạc không lời cũng đều xoay quanh chủ nghĩa nhân văn.”
Tôi hỏi ông: “Có phải là chỉ có người Hà Nội mới yêu Hà Nội như thế và viết nhiều về Hà Nội như thế không?” Câu trả lời của Phú Quang là, ông không dám nói ông là người Hà Nội nếu xét theo quan điểm người Hà Nội phải được sinh ra tại Hà Nội.
“Viết nhiều về Hà Nội vì rất đơn giản thôi, tôi coi Hà Nội là quê hương của mình. Thì bao giờ, cả với tôi hay bất kỳ người nào viết về quê hương của mình đều rất triều mến và sâu sắc.”
Đối với Phú Quang, nếu đã là quê hương thì cho đến ngày cuối đời cũng vẫn nhớ. Có thể hình ảnh đó chỉ là một dòng sông, một hàng dừa, một làng quê, một thành phố, cho dù có đi xa thì vẫn luôn nhớ về.
“Hà Nội ơi, mỗi khi lòng xác xơ
Tôi vội vã trở về
Lấy cho mình dù chỉ là chút bóng đêm trên đường phố quen
Dù chỉ là một chiều hương giăng lối cũ…” (Hà Nội ngày trở về)
Hạnh phúc từ những điều nhỏ bé
Người ta có thể tìm thấy trong ca khúc của Phú Quang tất cả những hình ảnh đơn giản nhất trong một nhịp đời bình thường nhất. Từ mùi hương hoa sữa, đến cây hoàng lan trên con đường vắng. Từ những cơn mưa rả rích cho đến cây bàng đặc trưng của Hà Nội. Có vẻ đúng như triết lý ông đã theo đuổi từ ngày đầu sáng tác, đó là nhìn cái đẹp của cuộc đời này qua tất cả những chủ thể bình dị nhất trong cuộc sống. Ông nói, “nếu con người sống không có tình yêu và niềm tin thì con người sẽ không có gì cả.”
Hôm đó, ông trầm ngâm khi bày tỏ lòng mình: “Tôi nghĩ thật ra trong cuộc đời này, giống như người ta lọc mãi để lấy ra một thứ tinh chất, thì cái điều giản dị cũng như một thứ tinh chất người ta đã lọc ra đến tận cùng rồi. thì điều giản dị tưởng thế thôi nhưng rất khó. Tất cả mọi điều trong cuộc đời này đến tận cùng của nó đều rất giản dị. Ngay cả tình yêu, những điều tốt đẹp, sâu xa đến lúc nhận ra thì hoá ra nó rất đơn giản. Cuộc đời giản dị lắm, chỉ có đúng và sai.”
Phú Quang đã đưa một triết lý về hạnh phúc vào ca khúc của mình. Đối với ông, hạnh phúc chỉ đơn giản là “những điều đơn giản nhất.” Ông chiêm nghiệm rằng mình đã trải qua nhiều va vấp từ thưở nhỏ, nên ông hiểu đau khổ và hạnh phúc là hai chủ thể luôn đồng hành với con người. Với Phú Quang, tất cả những gì lớn lao nhất cũng chính là những điều nhỏ bé nhất. Tất cả mọi thứ phải xuất phát từ những điều rất nhỏ bé. Ông cũng nhìn thấy người ta thường thích nhắc đến những điều lớn lao, nhưng “tôi thì nhận ra đằng sau những điều nhỏ bé ấy đủ để nói lên hết cuộc đời rồi,” ông nói.
Trong một lần hiếm hoi, có thể nói là duy nhất, nhạc sĩ Phú Quang kể lại hoàn cảnh ông sáng tác ca khúc “Chiều Đông Matxcơva”. Khi ấy, khán giả ngỡ ngàng biết được đó không phải là khúc tình ca dang dở, mà là bản tình ca về thân phận một người Việt xa quê, rồi gục xuống giữa mùa Đông trong gió tuyết trắng trời. Ông đã kể lại trong tâm trạng trong nỗi xúc động:
“Chiều Đông Matxcơva” là câu chuyện buồn của một người Việt bán hàng lưu niệm ở chợ Vòm (chợ trời) ở Nga mà ông tình cờ có chút duyên gặp gỡ khi ông sang Matxcơva. “Khi tôi chọn được một món hàng, rút ví trả tiền thì người bán hàng nhất định từ chối không lấy tiền. Anh ấy muốn tặng vì tôi ở Việt Nam sang, anh ấy nói rất nhớ quê hương. Món quà nhỏ không có giá trị vật chất cao nhưng tôi rất xúc động. Hai ngày sau tôi quyết định trở lại khu chợ, muốn gửi tặng anh ấy chút tiền và một đĩa hát. Nhưng tôi không thấy bóng dáng người bán hàng. Tôi hỏi những người Việt trong chợ thì họ cho biết anh ấy vừa chết vì lạnh. Những ngày đó nhiệt độ dưới âm 40.”
Đó chính là những điều lớn lao trong những điều rất nhỏ bé mà ông luôn tâm niệm.
Trong nhạc của Phú Quang, người ta thấy hiện lên đâu đó không phải chỉ là một Hà Nội âm thầm cổ kính, mà ca khúc của ông còn là những cuộc tình lãng mạn, đôi khi buồn, nhưng không đau khổ. Ông nhìn thấy cây bàng mồ côi, mảnh trăng mồ côi, nóc phố mồ côi, nhưng bao trùm quanh đó vẫn là một màu xanh của thời gian. Ông nhìn thấy giai điệu lạc quan ngay cả trong hoang tàn, đổ nát.
Bắt đầu sự nghiệp sáng tác năm 1969. Đó là giai đoạn mà chiến tranh đang diễn ra khốc liệt. Phú Quang cũng không tránh được những ám ảnh đau thương mất mát của cuộc chiến. Nhưng nhạc của ông hiếm khi xuất hiện màu đen ấy. Ông nói rằng cảm nhận duy nhất của mình về chiến tranh là hình ảnh bà cụ 70 tuổi đứng nhìn người ta mang xác của 26 người con, cháu ra khỏi khu đài tưởng niệm ở phố Khâm Thiên. Nhưng cụ không thể khóc và cũng không kêu gào, chỉ lặng lẽ cầm một viên gạch. Đó chính là cảm xúc để ông viết lên ca khúc “Em ơi Hà Nội phố”.
“…Mùa đông năm ấy
Tiếng dương cầm trong căn nhà đổ
Tan lễ chiều sao còn vọng tiếng chuông ngân
Ta còn em một màu xanh thời gian
Một chiều phai tóc em bay
Chợt nhòa, chợt hiện
Người nghệ sĩ lang thang hoài trên phố
Bỗng thấy mình chẳng nhớ nổi một con đường…” (Em ơi Hà Nội phố)
Nhạc của Phú Quang là Hà Nội, và Hà Nội là người tình trong nhạc của Phú Quang. “Người tình” ấy mãi mãi là những con đường vắng, những đêm dài im lặng, những cây bàng mồ côi nhưng không cô độc. Hà Nội của Phú Quang, của những người sinh ra hay không sinh ra ở Hà Nội mãi mãi là nơi chất chứa những hạnh phúc được gom góp từ những điều nhỏ bé nhất.
