Sự phụ thuộc vào nhân dân tệ của chính quyền Putin để đối phó với lệnh trừng phạt của Mỹ và Phương Tây có thể dẫn tới sự sa sút trầm trọng hơn cho kinh tế Nga khi bản thân kinh tế Trung Quốc cũng đang suy thoái. Đồng thời, Nga cũng có thể trở thành một con cờ để Trung Quốc và Phương Tây mặc cả.
Tình hình địa chính trị toàn cầu đang leo thang căng thẳng, đặc biệt sau các cuộc giao tranh ở Biển Đông giữa Trung Quốc với Philippines và đồng minh, cùng với cuộc phản công tại Kursk. Những động thái quân sự gần như đồng thời của Trung Quốc và Nga trong vùng ảnh hưởng của mỗi nước đã làm gia tăng đáng kể căng thẳng quốc tế, đẩy thế giới đến gần bờ vực khủng hoảng chưa từng thấy trong nhiều thập kỷ.
Liên minh giữa hai nhà lãnh đạo quyền lực của thế giới Cộng Sản, Chủ Tịch Tập Cận Bình và Tổng Thống Vladimir Putin, nhìn bề ngoài vẫn vững chắc, tạo nên mối đe dọa nghiêm trọng cho sự ổn định toàn cầu khi mới đây, ngày 17 Tháng Chín, Ngũ Giác Đài lên tiếng chỉ trích Trung Quốc vì hỗ trợ Nga trong cuộc chiến tại Ukraine.
Tuy nhiên, ẩn chứa bên trong sự hợp tác này là những rạn nứt nội bộ đang dần xuất hiện ở cả Trung Quốc và Nga. Những rạn nứt này, cùng với những khó khăn kinh tế ngày càng gia tăng mà cả hai quốc gia đang phải đối mặt, đang đe dọa trực tiếp đến sự tồn tại của liên minh và đẩy mối quan hệ vốn đã phức tạp này vào tình thế ngày càng nguy hiểm.
Những căng thẳng địa chính trị leo thang trên toàn cầu, đặc biệt là xung đột Nga-Ukraine và tranh chấp Biển Đông, đã phủ bóng đen lên bức tranh kinh tế thế giới. Tâm điểm của sự lo ngại chính là Nga và Trung Quốc, hai nền kinh tế lớn đang đối mặt với vô vàn khó khăn chồng chất.
Sau cuộc xâm lược Ukraine, Nga đang chìm sâu trong cuộc khủng hoảng kinh tế do các lệnh trừng phạt quốc tế. Lãi suất tăng vọt lên 18% đã bóp nghẹt hoạt động kinh doanh, buộc Nga phải phụ thuộc vào Trung Quốc, chấp nhận xuất khẩu hàng hóa với giá rẻ mạt để duy trì nền kinh tế.
Tuy nhiên, Trung Quốc cũng không tránh khỏi những cơn gió ngược. Tăng trưởng kinh tế đang chững lại, giảm phát lan rộng khiến người dân thắt chặt chi tiêu, trong khi gánh nặng nợ tiếp tục phình to. Những vấn đề này, vốn đã âm ỉ từ trước, nay càng trở nên trầm trọng hơn sau khi chính quyền Bắc Kinh mạnh tay siết chặt quản lý lĩnh vực bất động sản.
Đáng lo ngại hơn, thay vì tìm kiếm giải pháp căn cơ, Trung Quốc dường như đang quay lại với “bài thuốc” cũ: đẩy mạnh đầu tư vào cơ sở hạ tầng. Các chuyên gia cảnh báo rằng chiến lược này, trong bối cảnh hiện tại, không những không giải quyết được vấn đề mà còn có thể phản tác dụng. Việc đổ tiền vào các dự án cơ sở hạ tầng trong khi nhu cầu tiêu dùng yếu sẽ dẫn đến lãng phí, đồng thời khiến gánh nặng nợ công của Trung Quốc thêm chồng chất, tiềm ẩn rủi ro cho sự ổn định kinh tế. Hơn nữa, cách làm này cũng không thể giải quyết được gốc rễ của vấn đề, đó là giảm phát, nhu cầu tiêu dùng yếu và bong bóng nợ trong lĩnh vực bất động sản.
Chưa dừng lại ở đó, những lo ngại về tính minh bạch của nền kinh tế Trung Quốc cũng ngày càng gia tăng, khi chính quyền Bắc Kinh bị cáo buộc đang cố tình “làm đẹp” số liệu thống kê bằng cách hạn chế công bố thông tin về các vấn đề xã hội nhạy cảm, đặc biệt là tỷ lệ thất nghiệp đang gia tăng chóng mặt trong giới trẻ. Tình hình càng trở nên u ám hơn khi Trung Quốc đang phải đối mặt với những thách thức nội tại như dân số già hóa, lực lượng lao động giảm sút, cùng với sự suy thoái của nền kinh tế toàn cầu.
Liên minh hay mất cân bằng quyền lực?
Thực tế lịch sử chứng minh rằng một liên minh với một người quyền lực không bao giờ là an toàn và dường như điều này đang vận vào chính phủ của Putin. Sự mất cân bằng quyền lực trong mối quan hệ với Trung Quốc đang đặt ra nhiều thách thức cho Moscow, buộc giới lãnh đạo Nga phải cân nhắc kỹ lưỡng các bước đi tiếp theo.
Kể từ sau cuộc xâm lược Ukraine và hứng chịu các lệnh trừng phạt từ phương Tây, Nga ngày càng phụ thuộc vào Trung Quốc về mặt thương mại. Trung Quốc hiện là thị trường xuất khẩu năng lượng lớn nhất của Nga, “giải cứu” Moscow trong bối cảnh bị cô lập bởi phương Tây.
Tuy nhiên, mối quan hệ này đang ngày càng trở nên bất cân xứng. Tuy xuất khẩu linh kiện quan trọng cho nỗ lực chiến tranh của Nga khiến phương Tây bất bình nhưng Trung Quốc lại cũng không thực sự phụ thuộc vào thị trường Nga. Việc ngừng giao dịch các mặt hàng này, bao gồm thiết bị điện tử, radar và cảm biến, sẽ là một đòn giáng mạnh vào Nga, trong khi Trung Quốc gần như không bị ảnh hưởng. Điều này mang lại cho Bắc Kinh lợi thế lớn trong việc mặc cả với phương Tây khi cần thiết.
Hơn nữa, Nga đang phải đối mặt với những khó khăn trước mắt. Do bị cấm vận xuất khẩu năng lượng sang phương Tây, Nga buộc phải bán dầu khí cho Trung Quốc với giá rẻ mạt và thậm chí còn phải chịu thêm chi phí vận chuyển. Hệ quả là Gazprom, tập đoàn năng lượng quốc doanh của Nga, đã lần đầu tiên báo lỗ sau hai thập niên.
Dù đã tìm kiếm thị trường thay thế ở Ấn Độ, nhưng Nga vẫn gặp khó khăn do không đủ khả năng nhập khẩu hàng hóa từ quốc gia này, dẫn đến mất cân bằng thương mại nghiêm trọng. Và nguyên nhân sâu xa của tình trạng này, một phần cũng đến từ chính sách của Trung Quốc.
Nhân dân tệ: “Lá bài” phi đôla hóa thất bại?
Từng được Nga và Trung Quốc tích cực quảng bá như một công cụ then chốt để “phi đôla hóa” và tạo ra một trật tự tài chính quốc tế mới, đồng nhân dân tệ đang cho thấy những hạn chế của mình, khiến chiến dịch “tẩy chay” đồng bạc xanh do hai nước này dẫn đầu gặp nhiều khó khăn.
Sau khi bị phương Tây trừng phạt, Nga đã tăng cường sử dụng đồng nhân dân tệ trong thương mại và đầu tư, đồng thời tích cực vận động các nước BRICS (Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Phi) tham gia vào quá trình “phi đôla hóa.” Truyền thông hai nước liên tục đưa tin về những lợi ích của việc sử dụng đồng nhân dân tệ và những rủi ro của việc phụ thuộc vào đồng đô la Mỹ.
Thế nhưng, thực tế lại không diễn ra như mong đợi. Những khó khăn kinh tế của Trung Quốc, cùng với việc Mỹ mở rộng các lệnh trừng phạt, đã khiến các ngân hàng Trung Quốc e ngại trong việc cấp tín dụng cho doanh nghiệp Nga hoặc hỗ trợ thanh toán thương mại quốc tế. Hệ quả là các giao dịch bị đình trệ, gây ra tình trạng thiếu hụt tiền tệ cho Nga, buộc Ngân hàng Trung ương Nga phải can thiệp bằng cách cung cấp nhân dân tệ để đổi lấy đồng rúp.
Mặc dù vậy, giải pháp này không thể duy trì lâu dài. Đến đầu Tháng Chín, Ngân Hàng Trung Ương Nga phải dừng chương trình hỗ trợ và yêu cầu các ngân hàng thương mại nới lỏng các khoản vay bằng đồng nhân dân tệ.
Tuy nhiên, yêu cầu này đặt ra một thách thức lớn cho hệ thống ngân hàng Nga, bởi lẽ việc nới lỏng tín dụng trong bối cảnh đồng nhân dân tệ đang được sử dụng rộng rãi trong nền kinh tế Nga có thể làm gia tăng rủi ro mất giá đồng nội tệ và gây bất ổn cho thị trường tài chính. Phần lớn giao dịch của Nga hiện nay đều sử dụng đồng nhân dân tệ, và hơn một nửa giao dịch trên thị trường chứng khoán Moscow cũng được tính bằng đồng tiền này, khiến việc kiểm soát dòng tiền và ổn định tỷ giá trở nên phức tạp hơn.
Nền kinh tế Trung Quốc ngày càng xấu đi
Trái ngược với sự phục hồi của phương Tây sau đại dịch, Trung Quốc đang vật lộn với những khó khăn kinh tế kéo dài giống như Nga. Tình trạng thiếu hụt hàng hóa sau đại dịch, một phần do Trung Quốc giữ đất nước bị phong tỏa lâu hơn nhiều so với phương Tây, đã gây ra đợt bùng phát lạm phát nghiêm trọng đầu tiên sau 30 năm. Tình hình càng trở nên trầm trọng hơn khi các lệnh trừng phạt thương mại nhằm vào Nga sau cuộc xâm lược Ukraine được áp đặt.
Tuy nhiên, Trung Quốc hiện đang đối mặt với một mối đe dọa mới: giảm phát. Giá tiêu dùng đã giảm liên tục trong 5 quý gần đây, do người dân thắt chặt chi tiêu vì lo ngại về tương lai, đặc biệt là sau khi thị trường bất động sản lao dốc.
Sự suy thoái của ngành bất động sản, vốn được coi là trụ cột của nền kinh tế Trung Quốc, đã xóa sổ tài sản của hàng triệu người, gây ra hiệu ứng domino trên toàn bộ nền kinh tế. Ngay cả những hộ gia đình không trực tiếp đầu tư vào bất động sản cũng lo lắng và cắt giảm chi tiêu, khiến sức cầu trong nước giảm sút nghiêm trọng.
Trước tình hình này, ngân hàng đầu tư Morgan Stanley đã kêu gọi chính phủ Trung Quốc thay đổi cách tiếp cận, xem xét thiết lập một chương trình an sinh xã hội dài hạn cho người có thu nhập thấp. Theo Morgan Stanley, chương trình này sẽ giúp ổn định thu nhập và khuyến khích người dân chi tiêu, từ đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.
Mặc dù vậy, giới chuyên gia lo ngại rằng Bắc Kinh sẽ lại lựa chọn giải pháp cũ: bơm tiền vào các dự án cơ sở hạ tầng. Cách làm này, trong bối cảnh hiện tại, không những không hiệu quả mà còn có thể gây hại cho nền kinh tế.
Việc đầu tư quá mức vào cơ sở hạ tầng, trong khi nhu cầu sử dụng các công trình này chưa thực sự cao do sức mua yếu kém kéo theo sự giảm sút trong hoạt động sản xuất, kinh doanh và đầu tư, sẽ dẫn đến tình trạng lãng phí, kém hiệu quả.
Morgan Stanley cho rằng mặc dù các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc tin rằng đầu tư vào cơ sở hạ tầng sẽ mang lại lợi ích lâu dài, nhưng họ không nhận ra rằng cách làm này đang khiến nền kinh tế tăng trưởng chậm lại, buộc các doanh nghiệp phải cắt giảm lương cho người lao động và khiến nợ nần của nền kinh tế tăng cao.
Lời đe dọa thương mại sáo rỗng của Putin
Dù sở hữu kho vũ khí lớn thứ hai thế giới nhờ chi tiêu quốc phòng khổng lồ, Trung Quốc vẫn luôn thận trọng trong việc sử dụng sức mạnh quân sự kể từ đầu thế kỷ 21. Thay vào đó, Bắc Kinh ưu tiên sử dụng ngoại giao mềm dẻo, kết hợp với các biện pháp đe dọa và gây sức ép kinh tế, như trường hợp áp đặt lệnh trừng phạt thương mại lên Úc, nhằm vào các mặt hàng xuất khẩu chủ chốt của Úc sang Trung Quốc như lúa mì, thịt bò và rượu vang. Chiến lược này cũng được thể hiện rõ nét trong các hành động tranh giành quyền kiểm soát ở Biển Đông, nơi Trung Quốc liên tục có các hoạt động quân sự và xây dựng đảo nhân tạo trái phép, bất chấp sự phản đối của cộng đồng quốc tế.
Chắc chắn Trung Quốc đang theo dõi sát sao cuộc chiến tại Ukraine và những hậu quả nặng nề mà Nga phải gánh chịu. Hành động quân sự của Moscow đã “ngốn” tới 40% ngân sách quốc gia, trong khi 6% GDP bị “bơm” vào quốc phòng, vào thời điểm nền kinh tế Nga đang suy yếu trầm trọng do các lệnh trừng phạt quốc tế. Cái giá phải trả về con người cũng vô cùng lớn, với hơn 450,000 thương vong, bao gồm cả binh lính và dân thường – nhiều hơn cả tổn thất của Nga trong một thập kỷ chiến tranh tại Afghanistan.
Tuần trước, Tổng thống Putin lại tiếp tục tung ra lời đe dọa ngừng xuất khẩu khoáng sản sang phương Tây, bao gồm uranium, niken và titan, nhằm trả đũa các lệnh trừng phạt và gây sức ép lên phương Tây. Tuy nhiên, chiến lược này khó có thể hiệu quả, bởi bài học từ lệnh cấm vận dầu khí đã cho thấy phương Tây sẵn sàng tìm kiếm nguồn cung thay thế từ các quốc gia khác. Hơn nữa, việc ngừng xuất khẩu khoáng sản sẽ khiến Nga mất đi một nguồn thu quan trọng, càng làm trầm trọng thêm khó khăn kinh tế mà nước này đang phải đối mặt.
Trung Quốc, với vị thế cường quốc kinh tế, có thể dễ dàng tìm kiếm nguồn năng lượng và nguyên liệu thô từ nhiều quốc gia khác nhau. Ngược lại, Nga chỉ có rất ít lựa chọn cho việc xuất khẩu khoáng sản.
Trong bối cảnh quan hệ thương mại giữa Nga và Mỹ ngày càng xấu đi, với nguy cơ leo thang căng thẳng và áp đặt thêm thuế quan, Trung Quốc hoàn toàn có thể tận dụng lợi thế này để gây sức ép lên Nga trong vấn đề Ukraine. Bắc Kinh có thể sử dụng nhu cầu về khoáng sản của Nga như một công cụ để tác động đến chính sách của Moscow, và Putin có thể trở thành “con bài mặc cả” trong tay Bắc Kinh để đạt được lợi ích kinh tế và chính trị.
