Hành động đơn giản của một cái ngáp là một phản xạ bình thường, dường như không quan trọng – hít vào thật sâu rồi thở ra chậm rãi, thường kèm theo há miệng rộng. Tuy nhiên, bất chấp tính phổ biến của nó, các nhà khoa học phải đau đầu trong nhiều thập kỷ để trả lời một cách chắc chắn câu hỏi cơ bản: Tại sao chúng ta ngáp?
Mặc dù câu trả lời ngắn gọn vẫn là “không ai biết được,” nghiên cứu hiện đại đưa ra những lý thuyết thuyết phục, ít liên quan đến chức năng hô hấp mà thiên về điều hòa nhiệt độ và tín hiệu xã hội.
Phá bỏ thuyết oxygen
Trong một thời gian dài, lý thuyết phổ biến của người bình thường cho rằng ngáp là một phản xạ được thiết kế để điều chỉnh sự thiếu hụt oxygen và lượng carbon dioxide dư thừa trong máu. Ý tưởng cho biết khi con người mệt mỏi hoặc buồn chán, hơi thở của họ sẽ chậm lại, cho phép CO2 tích tụ. Khi đó, ngáp giúp bạn hít thở sâu, không tự chủ để “làm sạch không khí” và tái tạo oxygen cho máu.
Tuy nhiên, giả thuyết này phần lớn bị bác bỏ bởi công trình tiên phong do cố Bác Sĩ Robert Provine, người được coi là chuyên gia hàng đầu về chủ đề này, thực hiện. Trong một nghiên cứu quan trọng năm 1987, Provine cho các tình nguyện viên hít nhiều hỗn hợp khí khác nhau chứa nồng độ CO2 cao và nồng độ oxy khác nhau. Nếu lý thuyết hô hấp là đúng, những người tham gia sẽ ngáp thường xuyên hơn khi hít phải hỗn hợp CO2 cao. Thay vào đó, số lượng và độ dài của những lần ngáp về cơ bản vẫn không thay đổi, khiến các nhà nghiên cứu chuyển hướng tập trung từ phổi sang não.
Giả thuyết làm mát não
Một trong những lý thuyết vững chắc và được nghiên cứu kỹ lưỡng nhất cho rằng ngáp đóng vai trò là một cơ chế điều hòa nhiệt độ cho não. Dựa trên lý thuyết oxygen bị bác bỏ, các nhà khoa học trong nghiên cứu vào năm 2007 tại đại học University of Albany củng cố thêm sự thiếu liên kết giữa ngáp và nồng độ khí trong máu. Sau đó, họ đề xuất việc kéo giãn và nuốt không khí sâu trong khi ngáp có tác dụng làm mát não và duy trì hiệu suất tinh thần hoặc sự tỉnh táo.
Lý thuyết này được hỗ trợ bởi các thí nghiệm điều chỉnh nhiệt độ xung quanh đầu. Não bộ, giống như một chiếc máy tính, hoạt động tối ưu trong một phạm vi nhiệt độ hẹp. Ngáp được xem như một cách nhanh chóng, tạm thời để giảm bớt sự gia tăng nhẹ nhiệt độ. Các nhà nghiên cứu chứng minh những người được chườm túi ấm hoặc túi ở nhiệt độ phòng lên trán ngáp thường xuyên hơn những người được chườm túi lạnh.
Ngoài ra, những người được hướng dẫn thở hoàn toàn bằng mũi – một phương pháp được chứng minh rõ ràng để làm mát máu cung cấp cho não – gần như hoàn toàn ức chế ngáp. Việc hít vào sâu, nhanh chóng không khí mát mẻ từ môi trường xung quanh và dòng máu chảy ra, được tăng tốc bởi sự kéo giãn của hàm, dường như thúc đẩy trao đổi nhiệt và làm giảm nhẹ nhiệt độ của các bộ phận trong hộp sọ.
Lý thuyết lây nhiễm và cảnh giác xã hội
Mặc dù chức năng sinh lý của ngáp tập trung vào điều hòa nhiệt độ, nhưng hiện tượng ngáp lây nhiễm lại mở ra một khía cạnh xã hội thú vị. Việc đọc, nghe hoặc nhìn thấy một cá thể ngáp khác sẽ kích hoạt một cái ngáp không tự nguyện ở người quan sát.
Đây là một hành vi phức tạp, vì ngáp tự phát được quan sát thấy ở hầu hết các loài động vật có xương sống, nhưng ngáp lây nhiễm dường như chỉ giới hạn ở một số loài có tính xã hội cao, như con người, tinh tinh và khỉ đuôi dài.
Vì đây là những sinh vật sống theo bầy đàn, một số nhà khoa học cho rằng hành vi ngáp lây nhiễm tiến hóa như một tín hiệu cổ xưa, không lời để điều phối hành vi nhóm và duy trì sự cảnh giác. Nếu một thành viên trong nhóm ngáp – một dấu hiệu cho thấy nhiệt độ não của họ đang tăng lên và sự tỉnh táo của họ giảm xuống – một phản ứng dây chuyền kích hoạt cả nhóm làm mát não.
Sự “thiết lập lại” đồng thời này sẽ khôi phục hoặc nâng cao mức độ cảnh giác chung và hiệu quả tinh thần của toàn bộ đơn vị xã hội. Ở con người hiện đại, những người phát triển các phương pháp giao tiếp tinh vi, ngáp lây lan chỉ đơn giản là một phản ứng xã hội còn sót lại, không còn quan trọng cho sự sinh tồn nhưng vẫn được mã hóa trong hành vi của chúng ta.
Cuối cùng, cái ngáp là một hành động phức tạp với cả chức năng sinh lý (làm mát não) và hậu quả xã hội (truyền tín hiệu nhóm), điều này tiếp tục thúc đẩy các nhà khoa học khám phá mục đích đầy đủ của hành vi này.
