Vụ bé Vân An (8 tuổi, Sài Gòn) bị người tình của bố đẻ bạo hành đến chết khiến báo chí và mạng xã hội lại bùng lên chuyện đúng sai trong quan niệm giáo dục “Thương cho roi cho vọt, ghét cho ngọt cho bùi” của ông bà ta xưa.
Hầu như đa số đều hiểu roi vọt đơn giản là đánh đòn. Đến ngay cả ông Nhà giáo Nhân dân, Nhà biên soạn từ điển Nguyễn Lân cũng nghĩ như vậy. Ông giải thích: “thương cho roi cho vọt, ghét cho ngọt cho bùi: Cách dạy cũ là dùng roi vọt, nhưng ngày nay cách dạy đó là lỗi thời vô nhân đạo, vì dạy con không phải biến con thành một kẻ nô lệ.” (trích Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam).
Cách hiểu trên đây xét về nghĩa đen không sai. Tuy nhiên, căn cứ nghĩa của cả hai vế, thì dân gian không dừng lại ở đó.
-“Cho roi cho vọt” theo nghĩa đen:
Roi vọt là một trong sự lựa chọn trong việc dạy dỗ con cái từ hàng ngàn năm trước. Sách Nhan thị gia huấn 顏氏家訓 (thời Nam Bắc triều), đã có câu: “Si nộ phế ư gia, tắc thụ tử chi quá lập kiến – 笞怒廢於家, 則豎子之過立見 (Trong nhà mà thiếu mất việc đánh đòn thì trẻ nhỏ mau chóng mắc lỗi).
Dân gian có câu “Nhất quỷ, nhì ma, thứ ba học trò”. Thực tế khi con cái, học trò nhỏ chưa hiểu được sự lý, lại phải đứa cá tính cứng đầu cứng cổ mà khoa giáo dục tâm lý hoàn toàn bất lực, thì việc đánh đòn được xem là “cách thức hỗ trợ” cần thiết để thay đổi ý thức của trẻ nhỏ.
Tuy nhiên, cách đòn roi với trẻ nhỏ của ông bà ta xưa kia chủ yếu mang tính chất dọa nạt, giơ cao đánh khẽ. Có khi chỉ là rút đánh “soạt” cái roi mây hoặc quát to “Đem cái roi ra đây!” để răn đe. Khi cần thiết đòn roi thực sự thì dân gian cũng có phương pháp. Đó là bắt trẻ nằm sấp, đánh vào mông. Roi mây tiết diện nhỏ chỉ gây đau rát phần mềm chứ không ảnh hưởng đến ngũ tạng của trẻ nhỏ.
Nhiều đứa trẻ lót mo cau nằm đợi lãnh đòn trách phạt. Cha mẹ biết mẹo tránh đòn đau của con nhưng cũng đánh bài lờ. Ông thầy có tiếng dữ đòn, nhưng cũng dừng ở mức vụt vào mông, hoặc lấy thước dần vào tay để rèn cặp chữ nghĩa. Một khi trẻ biết lỗi, có tiến bộ, thì hình ảnh cái roi mây treo trên phên vách chỉ mang tính biểu tượng, nhắc nhở con cái về gia pháp mà thôi.
Những điều trên lý giải tại sao không ít người kể về việc bị cha mẹ, thầy dạy đánh đòn như một kỷ niệm đẹp và lòng biết ơn người đã nghiêm khắc dạy dỗ mình nên người.
-“Roi vọt”, “ngọt bùi” theo nghĩa bóng:
Trong thực tế có nhiều bậc cha mẹ lấy việc nhìn thấy con cái được đủ đầy, vui sướng, ăn ngon mặc đẹp làm mãn nguyện, hạnh phúc. Chuyện chúng sẽ trưởng thành ra sao, lấy gì làm hành trang khi tự lập thì có khi không tính đến, hoặc không biết dằn lòng gác lại tình cảm để nghiêm khắc dạy dỗ con cái. Theo cách nói của dân gian, việc chiều chuộng ấy chẳng khác nào “ghét” và hại con. Hiểu theo nghĩa bóng, “cho roi, cho vọt” là sự rèn cặp, dạy dỗ nghiêm khắc của cha mẹ đối với con cái để chúng nên người, chứ không hẳn luôn có ý là dùng đòn roi, gậy gộc để đánh đòn. Tương tự, “cho ngọt, cho bùi” được hiểu là sự nuông chiều, bỏ qua cả những lỗi lầm đáng ra phải trách phạt, khiến con cái trở nên hư hỏng, chứ không phải là cho ăn uống những thứ bánh trái có vị ngọt bùi.
Dân gian thường dùng lối nói thậm xưng để tạo hiệu quả trong truyền đạt ý nghĩa. Ví như câu Thương con cho miếng tiết, giết con cho miếng gan, thì nghĩa bóng là kinh nghiệm nuôi dưỡng trẻ nhỏ: Gan động vật rất khó tiêu, cho chúng ăn gan chẳng khác nào “giết” chúng, chứ không phải “giết con” thật.
Chúng ta còn gặp lối nói thậm xưng của dân gian trong một số câu tục ngữ về giáo dục như Thứ nhất hay chữ, thứ nhì dữ đòn. Thậm chí là Hay chữ chẳng bằng dữ đòn! Vậy, có ông thầy nào chẳng cần “hay chữ”, chỉ cần “dữ đòn” mà lại có trò giỏi?
Cả hai câu trên đều được nhấn mạnh về nghĩa bóng của vế thứ hai: Muốn việc dạy và học có kết quả, điều trước tiên ông thầy phải nghiêm khắc. Thế nên tục ngữ gốc Hán cũng có câu Nghiêm sư xuất cao đồ 嚴師出高徒 (Thầy dạy phải nghiêm khắc mới có trò giỏi), đề cao tính kỷ luật, quy phạm trong giáo dục. Tương tự câu Si nộ phế ư gia, tắc thụ tử chi quá lập kiến trong Nhan thị gia huấn, thì “si nộ” (đánh đòn) ở đây ngoài nghĩa đen là đòn roi, thì nghĩa bóng là sự nghiêm khắc trong dạy dỗ con cái.
Như vậy, dù hiểu theo nghĩa đen hay nghĩa bóng, thì việc đánh đòn trong chốc lát để răn đe, giáo dục, uốn nắn, xuất phát từ tình cảm yêu thương, trách nhiệm của cha mẹ hoàn toàn khác với tính chất dùng đòn roi để hành hạ trong thời gian dài, ngõ hầu thoả mãn sự độc ác, ghét bỏ, hận thù của người lớn trong nhiều vụ bạo hành trẻ nhỏ đến mức xảy ra án mạng. Đó mới thực sự là thứ “cho roi cho vọt” cần phê phán và cần phải loại bỏ tuyệt đối trong đời sống cũng như cần sự trừng phạt nghiêm khắc của pháp luật.
