Sau dư chấn của trận động đất mạnh 7.7 độ richter, tòa nhà trụ sở mới cao 30 tầng của Cơ quan Kiểm toán Nhà nước Thái Lan, dù mới chỉ hoàn thiện phần thô, sụp đổ hoàn toàn. Công trình này là sản phẩm của liên doanh giữa công ty Italian – Thai và Tập đoàn Kỹ thuật Đường sắt số 10 Trung Quốc (CREC).
Các cuộc kiểm tra ban đầu, theo Reuters, cơ quan chức năng phát hiện thép được sử dụng trong công trình này không đạt tiêu chuẩn. Một sự thật trớ trêu là trong khi tòa nhà mới xây sụp đổ, thì tòa tháp Sathorn Unique bỏ hoang từ năm 1997 cũng ở cùng thành phố vẫn đứng vững.
Không chỉ dừng lại ở đó, những hành động diễn ra ngay sau thảm họa càng khiến dư luận thêm phần quan ngại. Phía nhà thầu Trung Quốc được cho là đã nhanh chóng xóa bỏ các hình ảnh và thông tin liên quan đến dự án trên mạng xã hội WeChat.
Nghiêm trọng hơn, truyền thông Thái Lan đưa tin Cảnh sát Hoàng gia nước này đã bắt giữ 4 người đàn ông Trung Quốc khi họ cố gắng chuyển đi 32 tập hồ sơ liên quan đến tòa nhà bị sập ra khỏi khu vực văn phòng quản lý công trình đang bị phong tỏa. Những hành động này làm dấy lên nghi vấn nghiêm trọng về một nỗ lực có hệ thống nhằm che giấu thông tin, cản trở điều tra và có khả năng là xóa dấu vết liên quan đến trách nhiệm trong vụ sập nhà.
Điều đáng nói là Tập đoàn Kỹ thuật Đường sắt số 10 (CREC) không hề xa lạ với Việt Nam. Chính nhà thầu này là đơn vị thực hiện dự án đường sắt đô thị Cát Linh – Hà Đông tại Hà Nội. Dự án này, dù là tuyến metro đầu tiên của thủ đô, cũng đã trải qua một lịch sử đầy sóng gió. Khởi công từ năm 2011 và dự kiến hoàn thành vào 2017, nhưng phải đến cuối năm 2021 tuyến đường sắt mới chính thức vận hành thương mại. Chi phí dự án cũng đội lên một cách chóng mặt khi tăng hơn 60%, từ $552.86 triệu ban đầu lên đến $886 triệu. CREC thậm chí từng bị Bộ Giao Thông Vận Tải Việt Nam đưa vào “danh sách xấu hổ” vào năm 2014 do các vấn đề về quản lý và hiệu suất yếu kém tại chính dự án này. Kinh nghiệm từ Cát Linh – Hà Đông cho thấy những vấn đề về chậm tiến độ, đội vốn và năng lực quản lý của nhà thầu này không phải là chuyện mới.
Tuy nhiên, bức tranh không chỉ giới hạn ở CREC hay tại Đông Nam Á. Các vấn đề về chất lượng và an toàn tại các dự án hạ tầng quy mô lớn do các tập đoàn xây dựng nhà nước Trung Quốc đảm nhận, thường được tài trợ qua Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) hoặc các khoản vay ưu đãi, đã xuất hiện ở nhiều nơi trên thế giới. Tại Serbia, chỉ vài tháng sau khi được cải tạo bởi một liên doanh có công ty con của China Railway (công ty mẹ của CREC), mái che ga tàu Novi Sad đã sập vào tháng 11 năm 2024, khiến 15 người thiệt mạng, gây rúng động và làm dấy lên các cuộc biểu tình lớn phản đối chất lượng công trình và nghi vấn tham nhũng.
Ở Ecuador, đập thủy điện Coca Codo Sinclair do Sinohydro xây dựng, dù là dự án năng lượng lớn nhất nước, đã phải đối mặt với hơn 2.700 vết nứt kỹ thuật và các vấn đề vận hành nghiêm trọng kể từ khi hoàn thành năm 2016, kèm theo đó là bê bối tham nhũng liên quan đến việc quan chức nhận hối lộ từ nhà thầu Trung Quốc. Tại Uganda, nhà máy thủy điện Isimba do China International Water & Electric Corporation (CWE) thi công cũng bị phát hiện có hơn 500 lỗi kỹ thuật sau khi khánh thành năm 2019, tiềm ẩn rủi ro an toàn lâu dài. Ngay cả ở Pakistan, dự án thủy điện Neelum-Jhelum không chỉ chứng kiến các tai nạn lao động chết người trong quá trình xây dựng với 4 người thiệt mạng năm 2014 và 3 người năm 2015, bao gồm cả kỹ sư Trung Quốc, mà còn phải ngừng hoạt động từ năm 2022 do lỗi thiết kế nghiêm trọng.
Những sự cố này, từ châu Âu, Nam Mỹ đến châu Phi và Nam Á, vẽ nên một bức tranh đáng lo ngại về rủi ro chất lượng, an toàn và quản lý yếu kém có thể đi kèm với các dự án hạ tầng do các nhà thầu Trung Quốc thực hiện, đặc biệt là khi yếu tố giá thầu thấp thường được đặt lên hàng đầu.
Thảm họa ở Bangkok, cùng với kinh nghiệm “xương máu” từ Cát Linh – Hà Đông và hàng loạt sự cố trên thế giới, chính là hồi chuông cảnh tỉnh mạnh mẽ cho Việt Nam. Thực tế cho thấy, các nhà thầu Trung Quốc, bao gồm cả CREC, vẫn có sức hấp dẫn nhờ giá thầu cạnh tranh và vẫn được khuyến khích tham gia vào các dự án hạ tầng trọng điểm quốc gia, như dự án đường sắt Việt Nam – Trung Quốc được đề cập trong cuộc gặp giữa thủ tướng Phạm Minh Chính và CREC vào tháng 10 năm 2024 về xây dựng tuyến đường sắt cao tốc nối liền Trung Quốc và Việt Nam.
Tuy nhiên, bài học từ Thái Lan và nhiều quốc gia khác cho thấy cái giá phải trả cho “giá rẻ” ban đầu có thể là rất đắt: chậm tiến độ, đội vốn khổng lồ, chất lượng công trình không đảm bảo, tiềm ẩn rủi ro an toàn tính mạng cho người dân và cả những khó khăn trong việc quy trách nhiệm khi sự cố xảy ra, như cách hành xử đáng ngờ tại Bangkok.
Đã đến lúc Việt Nam cần đặt yếu tố năng lực kỹ thuật, kinh nghiệm thực chứng, tiêu chuẩn chất lượng vật liệu, an toàn thi công và đặc biệt là uy tín, sự minh bạch của nhà thầu lên vị trí ưu tiên hàng đầu trong quá trình đấu thầu và lựa chọn đối tác xây dựng hạ tầng. Cần tăng cường năng lực giám sát độc lập, xây dựng các điều khoản hợp đồng chặt chẽ về trách nhiệm pháp lý và tài chính, đảm bảo mọi công trình, nhất là những dự án sử dụng vốn ngân sách hay vốn vay ODA, phải đạt chất lượng cao nhất, an toàn tuyệt đối và hiệu quả bền vững.
Sự cẩn trọng tối đa và một chiến lược lựa chọn nhà thầu dựa trên chất lượng và trách nhiệm, thay vì chỉ nhìn vào giá cả, là điều kiện tiên quyết để bảo vệ lợi ích quốc gia, sự an toàn của người dân và đảm bảo tương lai phát triển bền vững của hạ tầng đất nước. Thảm kịch ở Bangkok không nên chỉ là nỗi đau của người Thái, mà phải là bài học sâu sắc cho tất cả, đặc biệt là Việt Nam.
