Trong những ngày gần đây, mạng xã hội Việt Nam lại bàn tán về khả năng nhà nước mở lại các đặc khu kinh tế. Từ khóa “đặc khu” bất ngờ xuất hiện trong các văn bản chính thức, làm sống dậy ký ức về những tranh cãi gay gắt từng xảy ra cách đây gần một thập niên. Dự Luật Đặc Khu năm 2018 đang được hồi sinh?
Chuẩn bị hồi sinh hành chính đặc khu
Ngày 20 Tháng Ba 2025, Báo Điện Tử Chính Phủ đăng tải thông tin về công văn của ban chỉ đạo Trung Ương, nhắc đến việc tổ chức đại hội đại biểu đảng bộ các xã, phường và đặc khu cho nhiệm kỳ 2025 – 2030. Từ “đặc khu” được nêu lên một cách tự nhiên, như thể nó chưa từng là tâm điểm của những cuộc biểu tình rung chuyển cả nước vào năm 2018.
Ngay lập tức, cộng đồng mạng xôn xao đặt câu hỏi: Phải chăng chính phủ đang âm thầm chuẩn bị cho một kế hoạch lớn? Các đề xuất gần đây từ địa phương và Trung Ương càng làm rõ hơn bức tranh. Thành phố Phú Quốc, tỉnh Kiên Giang đã đề xuất sáp nhập các đơn vị hành chính cấp xã để hình thành “Đặc khu Phú Quốc,” đồng thời đổi tên xã đảo Thổ Châu thành “Đặc khu Thổ Châu.” Trong khi đó, Bộ Nội Vụ cũng đang lấy ý kiến dự thảo Luật Tổ Chức Chính Quyền Địa Phương (sửa đổi), đề xuất tổ chức lại các đơn vị hành chính cấp xã để hình thành các đơn vị cấp cơ sở, bao gồm xã, phường và “đặc khu ở hải đảo.” Dự thảo này còn đưa ra mô hình chính quyền địa phương hai cấp – cấp tỉnh và cấp cơ sở, bỏ cấp huyện – nhằm phù hợp với các địa bàn đô thị, nông thôn, hải đảo và đơn vị hành chính kinh tế đặc biệt. Những đơn vị này, theo dự thảo, sẽ được Quốc Hội quyết định thành lập, giữ nguyên như quy định hiện hành.
Những động thái trên cho thấy Chính Phủ đang quan tâm đến việc xây dựng các mô hình đơn vị hành chính đặc biệt, không chỉ để thúc đẩy phát triển kinh tế mà còn để phù hợp với yêu cầu quản lý trong bối cảnh mới. Tuy nhiên, điều này có thực sự liên quan đến Dự Luật Đặc Khu năm 2018 hay không vẫn chưa có gì rõ ràng.
Những động thái gần đây của lãnh đạo cấp cao cũng làm tăng thêm sự tò mò. Chuyến thăm đặc khu kinh tế Mariel của Cuba vào Tháng Mười 2024 của Tổng Bí Thư Tô Lâm, cùng với sự cởi mở trong quan hệ với Trung Quốc, khiến dư luận liên tưởng đến khả năng Việt Nam đang tìm cách học hỏi mô hình đặc khu từ các quốc gia khác.
Trong chuyến thăm Trung Quốc từ ngày 18 đến 19 Tháng Ba 2025, Phó Thủ Tướng Nguyễn Chí Dũng làm việc tại Thâm Quyến – đặc khu kinh tế đầu tiên của nước này, được thành lập từ năm 1980. Thâm Quyến, nằm giáp Hong Kong, là nơi tiên phong thử nghiệm các chính sách đổi mới của Trung Quốc, đạt GDP 3.68 nghìn tỷ nhân dân tệ (khoảng $500 tỷ) vào năm 2024, với tỷ lệ đầu tư cho nghiên cứu và phát triển chiếm 6.46% GDP – một con số ấn tượng.
Dự luật đặc khu 2018 từng gây phẫn nộ
Năm 2018, Chính Phủ Việt Nam, dưới sự thống trị của ông Nguyễn Phú Trọng, từng lên kế hoạch thành lập ba đơn vị hành chính – kinh tế đặc biệt tại Vân Đồn (Quảng Ninh), Bắc Vân Phong (Khánh Hòa) và Phú Quốc (Kiên Giang). Ý tưởng đầy tham vọng này nhằm biến các khu vực trên thành những trung tâm kinh tế sôi động, thu hút đầu tư nước ngoài với số vốn lên tới hàng chục tỷ Mỹ kim. Điểm nhấn của dự luật là chính sách cho phép nhà đầu tư nước ngoài thuê đất lên đến 99 năm – một con số gây tranh cãi ngay từ khi được đề xuất.
Chủ trương này từng được Bộ Chính Trị đồng thuận. Chủ Tịch Quốc Hội Nguyễn Thị Kim Ngân khi ấy khẳng định đây là quyết định đã thống nhất, không thể thay đổi. Tuy nhiên, khi dự thảo luật được đưa ra công chúng, nó nhanh chóng vấp phải làn sóng phản đối dữ dội. Nhiều người lo ngại rằng việc cho thuê đất dài hạn sẽ khiến các khu vực chiến lược rơi vào tay các doanh nghiệp Trung Quốc, đe dọa an ninh quốc gia.
Tổng bí thư khi đó là ông Nguyễn Phú Trọng, được cộng đồng và giới phân tích, đánh giá là có xu hướng thân Trung Quốc. Tháng Sáu 2018, khi Quốc Hội chuẩn bị bỏ phiếu thông qua luật, hàng loạt cuộc biểu tình đã nổ ra trên khắp cả nước. Từ những lời kêu gọi ôn hòa ở Hà Nội, TP.HCM, đến các vụ bạo động ở Bình Thuận, Bình Dương, người dân đã gửi một thông điệp rõ ràng: Họ không chấp nhận rủi ro bị bán nước từ dự luật này. Trước áp lực đó, Quốc Hội buộc phải rút dự thảo, và kế hoạch đặc khu rơi vào im lặng.
‘Đặc khu’ trở lại: Dư âm hay khởi đầu mới?
Trái với một số tin đồn trên mạng xã hội rằng các khu vực này sẽ không yêu cầu thủ tục đăng ký hay phê duyệt dự án cho nhà đầu tư nước ngoài, thực tế cho thấy chính phủ vẫn áp dụng khung pháp lý chặt chẽ. Đối với khu kinh tế đặc biệt được đề xuất tại Phú Quốc và Thổ Chu, nhà đầu tư nước ngoài được hưởng ưu đãi như miễn thuế thu nhập cá nhân trong 5 năm (không quá năm 2030) và giảm 50% thuế trong các năm tiếp theo, theo dự thảo từ Bộ Kế Hoạch và Đầu Tư. Tuy nhiên, để hoạt động, họ vẫn phải xin Giấy chứng nhận đăng ký đầu tư (IRC) và Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp (ERC), cùng với các giấy phép liên quan tùy theo ngành nghề. Thời hạn sử dụng đất tối đa là 70 năm, có thể gia hạn trong trường hợp đặc biệt, nhưng không còn mức 99 năm như dự luật cũ.
Khu thương mại tự do Đà Nẵng, được Quốc Hội phê duyệt vào Tháng Sáu 2024, cũng có những quy định rõ ràng. Theo nghị quyết, khu vực này hoạt động trong 5 năm thử nghiệm từ Tháng Giêng 2025, với diện tích từ 1,000 đến 1,500 ha, tập trung vào sản xuất, logistics và dịch vụ thương mại. Nhà đầu tư nước ngoài được miễn thuế nhập khẩu đối với hàng hóa phục vụ sản xuất trong khu vực và hưởng thuế suất ưu đãi 10% trong 15 năm đầu. Nhưng họ vẫn phải tuân thủ Luật Đầu Tư 2020, bao gồm việc đăng ký dự án và chịu sự giám sát của cơ quan hải quan tại cảng Liên Chiểu. Các quy định này cho thấy sự khác biệt lớn so với dự luật 2018, khi thời hạn thuê đất dài và thủ tục lỏng lẻo từng gây tranh cãi.
Ngoài ra, Chính Phủ cũng đặt ra các điều kiện cụ thể về vốn đầu tư và ngành nghề ưu tiên. Chẳng hạn, tại Phú Quốc, các dự án trong lĩnh vực công nghệ cao hoặc du lịch cần vốn tối thiểu 500 tỷ đồng để được hưởng ưu đãi đặc biệt. Tại Đà Nẵng, các doanh nghiệp logistics phải đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế về hạ tầng và công nghệ. Những điều kiện này nhằm bảo đảm đầu tư nước ngoài không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn thúc đẩy phát triển bền vững, tránh tình trạng “đất vàng” bị khai thác một cách thiếu kiểm soát.
Dù mạng xã hội tràn ngập suy đoán Dự Luật Đặc Khu 2018 đang được hồi sinh, thực tế cho thấy Chính Phủ Việt Nam đang theo đuổi một hướng đi mới. Các khu kinh tế đặc biệt và khu thương mại tự do hiện nay không chỉ khác về quy mô mà còn về cách thức vận hành. Nếu như dự luật cũ từng bị chỉ trích vì thiếu minh bạch và ưu đãi quá mức, thì các sáng kiến mới tập trung vào việc cân bằng giữa thu hút đầu tư và bảo vệ lợi ích quốc gia.
Quan trọng hơn, không có dấu hiệu nào cho thấy Chính Phủ đang quay lại chính sách thuê đất 99 năm hay miễn hoàn toàn thủ tục cho nhà đầu tư nước ngoài. Thay vào đó, các quy định được xây dựng dựa trên Luật Đầu Tư và Luật Đất Đai hiện hành, với những điều chỉnh linh hoạt để phù hợp với từng khu vực. Điều này phản ánh bài học từ năm 2018, khi sự thiếu rõ ràng đã dẫn đến mất niềm tin từ công chúng.
Rõ ràng Việt Nam không tái khởi động con đường cũ mà đang thử nghiệm một hướng đi mới, với các quy định chặt chẽ và thực tế hơn. Từ ưu đãi thuế có thời hạn đến yêu cầu đăng ký dự án, mọi thứ cho thấy chính phủ đang tìm cách vừa thu hút đầu tư vừa giữ vững quyền kiểm soát.
Tuy nhiên, lịch sử chứng minh rằng người dân Việt luôn sẵn sàng lên tiếng khi cảm thấy lợi ích quốc gia bị đe dọa. Công chúng sẽ hết bàn tán, hoang mang, khi mọi vấn đề được công khai, minh bạch, mà vấn đề mới nhất hiện nay là các chính sách liên quan đến “đặc khu.”
