Hôm nay, đề tài vừa giải trí vừa ngao ngán của mọi người trong lúc giãn cách là chuyện cái bánh mì. Ở đâu cũng nghe nói về nó trong đợt phong thành này, và cũng có đôi ba người chợt nổi danh trên toàn cõi Việt Nam vì cái bánh mì đó.
Bánh mì ở xứ Việt gắn liền với một số địa danh, như một kiểu sản phẩm địa phương đáng tự hào: bánh mì Sài Gòn, bánh mì Nha Trang, bánh mì Hội An, bánh mì Hải Phòng (…) – một loại thức ăn mang đậm phong cách sống và ẩm thực từ thời người Pháp còn ở Đông Dương. Qua nhiều thập niên, bánh mì không chỉ là một loại thức ăn để thưởng thức mà còn là bạn đường của người lao động không có nhiều thời gian nghỉ, là sự nâng đỡ quen thuộc của người nghèo khi đói lòng…
Chuyện kể rằng mới đây anh T.V.E., là công nhân công trường của một dự án du lịch ở phía Bắc thành phố Nha Trang, đi ra ngoài mua bánh mì và nước uống. Trong khi đi qua đường vòng khu vực Hòn Một thuộc phường Vĩnh Hòa, lực lượng tuần tra (có nơi gọi là tổ xung kích) chặn xe và xử phạt anh T.V.E., do ra đường vì lý do “không chính đáng”, cũng như “không cần thiết”. Mặc dù anh công nhân này giải thích là anh đang đi mua đồ ăn nhưng nhóm xung kích của phường Vĩnh Hòa vẫn cương quyết thu giữ giấy tờ, xe, của anh T.V.E đem về đồn, vừa bắt đóng phạt, vừa bắt nghe giáo dục tinh thần cách mạng.
Có vẻ như các cán bộ xung kích ở đây rất hào hứng, coi như mình vừa lập được công trạng điển hình, nên quay cả video có ghi âm lời giáo dục của Phó Chủ tịch phường, đưa lên mạng. Cười không nổi. Ngao ngán cũng không xong, khi nghe ông Trần Lê Hữu Thọ, Phó Chủ tịch phường dạy dỗ anh công nhân tội nghiệp: “Nhà nước cho ra đường mua lương thực, thực phẩm. Nhưng bánh mì đâu phải thực phẩm. Bánh mì đâu phải lương thực”.
Bản video mà các cán bộ tưởng sẽ khiến họ tỏa sáng, vì quyết liệt hành động theo mệnh lệnh chính trị, lại chính là một cánh cửa mở cho dân chúng nhìn ra và hiểu thêm về môi trường mình đang sống. Mạng xã hội đã dội lên rất nhiều lời giễu cợt, chỉ trích, thậm chí là đòi các luật sư bảo vệ người nghèo nên giúp khởi tố tay quan chức “bánh mì không phải là lương thực” này.
Trong khi anh T.V.E tranh cãi với đội quân “làm luật” về quyền ra đường chính đáng, tay Phó chủ tịch đã quát anh: “Mày ở núi xuống hả?” và đe dọa anh T.V.E sẽ bị đuổi việc vì sự quen lớn của một phó chủ tịch phường. Nghe tới chuyện mất việc thì người công nhân quang vinh trong chế độ xã hội chủ nghĩa bỗng chết lặng. Kể từ đó, anh đành chấp nhận, chọn lặng im để mong qua đe, qua búa.
Ấy vậy mà vẫn không xong, chỉ mấy tiếng đồng hồ sau đó, anh T.V.E bị mất việc thật. Tay Phó Chủ tịch đã tác động với chủ thầu như thế nào đó, để con người cùng đinh ấy phải bị đạp ngã thêm lần nữa, mới hả dạ.
Trên Facebook cá nhân, blogger Phạm Minh Vũ kêu gọi chính quyền tỉnh Khánh Hòa phải công chính khởi tố tay quan chức này, vì sự lạm quyền và sử dụng ngôn ngữ tồi tệ khi ra oai với một người nghèo khổ – đặc biệt là một công nhân – mà chế độ cộng sản từ khi dấy lên các cuộc cướp chính quyền, đã luôn thề sẽ bảo vệ “giai cấp tiên phong” này đến cùng.
Không chỉ ở Nha Trang, trước đó, ở Sài Gòn, các chốt chặn cũng đã đuổi hoặc xử phạt các sinh viên và người dân đi mua bánh mì, bởi họ ở trọ, không có tủ lạnh để trữ lương thực, và cũng không có phương tiện đủ để nấu nướng. Cũng với ngôn ngữ cách mạng triệt để về “tính chính đáng” và “sự cần thiết”, công an cùng lực lượng sai nha đã từ chối việc nhìn nhận giá trị thực tế của bánh mì, coi nó như là một loại ăn chơi, xa xỉ.
Chặn nhiều và phạt nhiều. Báo Lao Động cho biết riêng lực lượng kiểm tra, xử phạt dân Sài Gòn thôi đã thu về gần 15 tỉ đồng (khoảng $652,759) sau tám ngày áp dụng Chỉ thị 16. Chỉ vài ngày đã thu hơn nửa triệu đôla! Đằng sau chuyện những người dân đang thở dốc vì phong tỏa và thở dốc vì móc túi đóng phạt, không biết còn có những sự cam chịu nào tương tự như anh công nhân ở Nha Trang, vừa đói vừa bị mất việc không?
Có thật ông Phó Chủ tịch phường không đủ nhận thức về bánh mì và thực phẩm? Các loại quan chức như vậy, khi có tên trong các kỳ ép dân bầu cử, đều cho thấy họ có học vị không thấp, lắm người còn mang cả danh vị tiến sĩ. Trong trường hợp họ biết mà vẫn nói càn thì đó chỉ có thể là sự mù quáng tuân theo các mệnh lệnh chính trị, tự ngu hèn hóa con người mình để đáp ứng việc tuân phục bất chấp lương tri. Ở một đất nước mà những kẻ như vậy làm quản lý, làm lãnh đạo thì lấy đâu ra hy vọng về liêm chính và trách nhiệm cho vận mệnh đất nước?
Nhưng trong trường hợp họ không hiểu nổi bánh mì cũng là thực phẩm thì loại chính quyền nào đã chọn những người như thế để ngồi trên đầu nhân dân? Hoặc những kẻ đó đã luồn lách thế nào để có thể ngồi vào vị trí lãnh đạo một cách dễ dàng như vậy, suốt bao lâu nay?
Cái lối vừa dạy dỗ nhân dân, đồng thời phô trương sự thể hiện mình như một kẻ trung thành với mệnh lệnh cấp trên, không chỉ xảy ra ở ông phó chủ tịch kể ở trên. Ngày 13 Tháng Bảy, một đôi thanh niên ở Long An chở mèo đi khám bệnh, bị viên công an chặn lại, phạt và cũng bị nghe giáo dục về lẽ sống giữa người và mèo. Điều đáng nói, tay công an này cũng tự đắc về chuyện thi hành chỉ thị tuyệt đối nên cho quay video lại và phát lên như một cách tự hào.
Câu chuyện hai đứa trẻ và con mèo sắp chết ở chốt chặn đã vạch trần lối ứng xử vô lối và vô cảm của cái gọi là “công an nhân dân” trong xã hội. Nó cũng cho thấy cái quy định mù mờ “không được ra đường khi không có lý do chính đáng” là cái cớ tha hồ cho những diễn giải tùy tiện, xử lý tùy tiện. Hai đứa bé mang con mèo bệnh sắp chết đến nơi chữa bệnh lại là nguy cơ lan truyền bệnh dịch? Hai đứa bé còn ít hơn số người đang đứng đầy ở cái chốt chặn ấy, và rất nhiều chốt chặn cùng đường khắp xóm…
Sau năm 1975, từng có thời kỳ các tổ trưởng và công an khu vực – và cả báo chí nữa – thuyết phục dân chúng những điều ngu dốt như hai ký rau muống bổ dưỡng bằng một ký thịt bò, hoặc thuốc xuyên tâm liên có thể trị mọi loại bệnh, là loại thuốc có một không hai trên thế giới, niềm tự hào của khối xã hội chủ nghĩa. Ôi, đã non nửa thế kỷ, ngày những người qua chiến tranh nắm quyền, đến thời cầm quyền như bước vào chiến cuộc, vẫn có những mặt người không khác nhau là mấy. Nhân dân chỉ có thể chọn cười hoặc thở dài. Không có ai bị cách chức hay bị phạt một cách xác đáng, vì những cách đối xử khinh miệt trí tuệ nhân dân Việt Nam đến vậy.
Lại nhớ, vào thời khan hiếm thuốc men đầu thập niên 1990, lại không có internet để tìm hiểu, chuyện tự uống nước tiểu mình để chữa bệnh, được truyền thông nhà nước ca ngợi rầm rộ. Nhiều bác sĩ cách mạng cũng xuất hiện để nói về sự kỳ diệu của cái gọi là niệu liệu pháp. Cũng may, chuyện đó không kéo dài, khi nhiều bác sĩ ở Sài Gòn ngăn cản bệnh nhân ứng dụng, rồi viết thư lên báo, đài để phản đối. Truyền thông nhà nước sau đó cũng tiu nghỉu, im lặng rút lại lời và xóa dần các vết tích ngợi ca của mình.
Bánh mì, cũng tại nó, tàn dư của thực dân Pháp mà ra. Lúc giáo dục người đi đường ở Sài Gòn, trong một video, tổ xung kích có phân tích rằng “sao không lấy gạo nấu cơm, hay nấu mì gói ăn, mà đi tìm mua bánh mì, đó là kiểu ăn không cần thiết”. Cách tuyên bố quyết đoán ấy, tương tự như Hồng vệ binh ở Trung Quốc, luôn coi mọi phản ứng là chống đối người thi hành công vụ, thì nhân dân ở phía đối diện chỉ có thể im lặng.
Không biết nên cười hay nên khóc. Chợt nhớ trong phim The Red Violin của đạo diễn François Girard. Một giáo sư dạy violin ở Viện Âm nhạc Bắc Kinh, lúc được đưa ra đấu tố thời Cách mạng Văn hóa, đã bị các lực lượng xung kích tranh nhau kết tội ông “vì sao Trung Quốc cũng có loại đàn bốn dây mà ông không dạy, lại đi truyền bá đàn bốn dây của bọn tư bản?”, và lại hỏi thêm “Trung Quốc có nhiều tác phẩm âm nhạc, sao không dạy, mà lại đi gieo rắc các tác phẩm đồi trụy phương Tây như của bọn có tên Beethoven, Bach…?”.
Bánh mì hay đàn violin cũng vậy, đó chỉ là một lựa chọn. Nhưng ở một số thời kỳ của nền văn minh nhân loại, lựa chọn đôi khi cũng cần phải có kèm tinh thần sợi chỉ đỏ xuyên suốt.
