Tổng thống Nga Vladimir Putin có mất trí không khi ông ta liều lĩnh đặt thế giới trên bờ vực hạt nhân trong một cuộc chiến được xem là phi lý, phi nhân? Cuộc xâm lược của Nga cũng không có đường lùi, vì lùi là tự sát chính trị và làm phá sản “học thuyết phục hồi Liên Xô” của Putin.
Tái thiết đế chế
Không thể tránh khỏi, ngay cả khi quân đội Nga lật đổ chính phủ dân cử của Ukraine, thay bằng một con rối của Nga và chiếm đóng nước này, Kremlin vẫn phải đối mặt với một cuộc nổi dậy đẫm máu và những hậu quả kinh tế nặng nề do các lệnh trừng phạt và tẩy chay. Điều Putin sợ nhất là phong trào “suy tôn lãnh tụ” do ông ta tự tay xây dụng nhiều năm sẽ đứng lên lật đổ ông ta, nếu cuộc xâm lược Ukraine thất bại. Vì vậy ông ta có thể đang cùng quẫn đến mất trí! Nhưng những người theo dõi tình hình Nga nhiều năm không tin Putin bị mất trí, mà ông ta chỉ tính toán sai dựa trên những thông tin tình báo không giống với thực tế.
Nhà văn Gabriel Garcia Marquez từng cảnh báo “Bắt đầu chiến tranh thì dễ nhưng kết thúc sẽ khó”. Putin không quên điều này. Là một sinh viên lịch sử, ông ta có thể giải thích sai quá khứ nước Nga nhưng không mất trí. Theo nhận thức của Putin thì chính nỗi nhục của nước Nga bị phương Tây lấn lướt đã thúc đẩy ông ta tìm cách viết lại lịch sử, bằng cả phát động chiến tranh. Động lực đó ít bị thôi thúc bởi “cái tôi quá lớn” mà từ mối quan tâm thực tế về “mối đe dọa có thật” mà Putin tin rằng sẽ tiêu diệt ông ta nếu không kiểm soát được nó.
Putin không thể duy trì quyền lực, cũng như sự giàu có (được cho là bất minh), trong một nhà nước Nga dân chủ pháp quyền. Trước khi tạm rời nhiệm kỳ tổng thống vào năm 2008, chuyển giao chức vụ cho người kế thừa tạm Dmitry Medvedev, nhà lãnh đạo Nga đã nói rõ ý định của mình. Năm 2005, Putin tuyên bố trong bài phát biểu thường niên trước Duma (Quốc hội Nga): “Sự sụp đổ của Liên Xô là thảm họa địa chính trị lớn nhất thế kỷ” và là “Bệnh dịch nuôi dưỡng các phong trào ly khai tràn sang chính nước Nga!”. Những bình luận vào Tháng Mười Hai 2021 của Putin về “sự sụp đổ lịch sử của Liên Xô” là sự tiếp nối tự nhiên của tuyên bố Tháng Ba 2018 khi ông ta nói với các phóng viên “sẽ đảo ngược sự sụp đổ này, nếu có thể”.
Chơi theo “playbook” KGB
Putin là một sĩ quan tình báo KGB được đào tạo và luôn bị ám ảnh bởi khả năng kiểm soát người khác, bắt người khác làm theo ý mình. Là một sĩ quan tình báo lõi đời, Putin luôn cố gắng thiết lập quyền lực đối với mọi người và mọi thứ. Có rất nhiều “sân chơi” để thực hiện tham vọng này, từ các bài phát biểu rực lửa không hề giấu diếm sự thâm độc, đến thủ đoạn duy trì sự phục tùng tuyệt đối của các quan chức cấp cao nhất và gieo vào đầu người dân về “một nước Nga có sức mạnh quân sự áp đảo chưa tiết lộ hết”.
Putin luôn nhồi sọ người dân Nga về một nước Nga kiêu hãnh đang bị phương Tây dồn vào chân tường. Đối với ông ta, hành động tự vệ hiệu quả nhất là “tấn công phủ đầu” để đẩy lùi mối đe dọa quân sự tiềm tàng. Triết lý của Putin là “Không bỏ sót cơ hội nào và làm mọi cách để buộc kẻ thù phản ứng theo cách mình muốn”. Nhưng tất cả những điều đó phụ thuộc vào một bộ óc minh mẫn và thông minh. Dĩ nhiên, kế hoạch nào cũng có các lỗ hổng tiềm ẩn nằm ngoài dự đoán.
Mặc dù còn quá sớm để đánh giá tình hình ở Ukraine, nhiều nhà phân tích quân sự đồng ý cuộc chiến của Putin đã không diễn ra theo cách ông ta mong đợi. Không ai có thể đọc được suy nghĩ của Putin, nhưng Putin là ông vua của một “triều đình” gồm những cận thần rất sợ cung cấp những tin tức mà ông ta không muốn xem. Đa số họ xuất thân từ các cơ quan tình báo của Nga, chủ yếu là KGB, những cựu điệp viên được Putin tin tưởng về khả năng thao túng và kiểm soát. Đây cũng chính là những kẻ say sưa cướp đoạt tài nguyên của đất nước và làm giàu nhờ lòng trung thành.
Các cuộc họp hội đồng an ninh quốc gia của Putin hầu như đều diễn ra theo kịch bản dựng sẵn. Các cơ quan hành pháp, tình báo, an ninh và quốc phòng đều phản ánh “định hướng và tầm nhìn” của lãnh đạo. Hoang tưởng về sự an toàn, tự cô lập để tránh rủi ro, và khả năng phản ứng nhanh nhẹn của Putin đã buộc những người thân tín phải mô tả đúng những gì ông ta muốn về thế giới bên ngoài. Dù Bộ trưởng Quốc phòng Sergei Shoigu và Tổng tham mưu trưởng quân đội Valery Gerasimov minh bạch đến đâu về tinh thần chiến đấu, thương vong và hậu cần của các lực lượng xâm lược Nga thì những thiệt hại của Nga theo chính họ công bố vẫn đến nhanh hơn nhiều lần so với những thiệt hại mà Mỹ phải gánh chịu trong hơn 20 năm ở Afghanistan, Iraq và Syria.
Đại đế và đám cận thần
Tại cuộc họp hội đồng an ninh mới nhất người ta thấy có mặt Đô đốc Igor Olegovich Kostyukov, Giám đốc Cơ quan Tình báo Nga (GRU), người rất ít nghe nói đến, theo đường lối cứng rắn, có chung tầm nhìn với Putin và chịu trách nhiệm về Đơn vị 29155 chuyên ám sát, phá hoại và hỗ trợ các cuộc nổi dậy ở nước ngoài. Nhưng khi chiến lược của Nga trong những ngày đầu tiên của cuộc chiến không đúng với đánh giá của GRU là quân đội Nga sẽ dễ dàng càn quét khắp Ukraine, uy tín của Kostyukov có vẻ đang suy giảm.
Cảnh Giám đốc Cơ quan Tình báo Đối ngoại Nga (SVR) Sergey Naryshkin và Giám đốc Cơ quan An ninh Liên bang (FSB) Alexander Bortnikov thu mình lại và lóng ngóng nghe Putin nói trên màn hình, cho thấy có thể họ không bao giờ dám nói thật với Putin về sức kháng cự của quân đội Ukraine và phản ứng của các nền dân chủ tự do mạnh nhất thế giới. Khi cả thế giới đang nín thở theo dõi, Putin đã đánh tan các giả định từ lâu là đang có tranh giành quyền lực trong nội bộ Nga.
Trò chơi kết thúc thế nào vẫn là những câu hỏi bí ẩn. Nhưng có vẻ ông ta đang tuyệt vọng khi không thể đạt được chiến thắng quân sự nhanh. Chính vì lo ngại cuộc chiến kéo dài dẫn đến bất ổn trên sân nhà, Putin có thể áp dụng các chiến thuật tàn bạo đã thấy trong cuộc chiến Syria bằng cách san bằng các trung tâm đô thị, sử dụng vũ khí nhiệt áp và bom chùm sau khi mở hành lang di tản dân thường.
Nguồn tin tình báo quí giá mà Mỹ và các đồng minh có được về suy nghĩ của Điện Kremlin đã bị gián đoạn cách đây 5 năm khi một nhân viên CIA có quyền tiếp cận Putin bị lộ. Để lấp lỗ hổng này, Giám đốc CIA William Burns cam kết tái thiết cơ quan từ hoạt động chống khủng bố sang thu thập thông tin tình báo truyền thống chống lại các đối thủ chiến lược mà ưu tiên là Trung Quốc, Nga. CIA đang nỗ lực hết mình sau 20 năm không đầu tư vào hoạt động gián điệp truyền thống ở nước ngoài trong các môi trường khắc nghiệt hơn. Muốn có được một điệp viên giá trị trong lòng địch cần rất nhiều thời gian. Để nhận biết được mức độ liều lĩnh của Putin đòi hỏi phải có thông tin tình báo từ những người có khả năng tiếp cận với ông ta.
